KRITIKA - Labud Dragić: "Kukavičja pilad", Srpska književna zadruga, Beograd 2016.
O KRAJU EPSKOG SVIJETA
Septembar 2017
Dragić poznaje psihologiju gorštaka i zbog toga njegovi likovi nisu puki nosioci funkcija i ideja u romanu, već pre svega ljudi koji se plaše i strepe, koji veruju, ali i sumnjaju u svrhu svoga nauma, koji baštine duh pobune i samosvojnosti i onda kada ih on, na kraju vodi do tužnog saznanja: „Da pogibosmo od Turaka, ili od Švabe, pa ni po jada, da nas oplakuju i žale ko ljude – no od našije, kao izrodi i lupeži“
Dosadašnja istorija srpske književnosti uči nas da su neka od njenih najznačajnijih dela, kao i neki od njenih najznačajnijih opusa nastajali na rubovima srpskog kulturnog prostora ili su tematizovali dešavanja vezana baš za te rubne prostore. Dela Ive Andrića, Miloša Crnjanskog, Vladana Desnice, Meše Selimovića, Borislava Stankovića ili Grigorija Božovića, odnosno danas Draga Kekanovića, Rajka Lukača, Mirka Demića, Ranka Risojevića ili Berislava Blagojevića, najbolji su primeri za to. Baš zbog toga važno je da i danas usmerimo našu čitalačku pažnju i na autore koji stvaraju van etabliranih kulturnih centara, odnosno koji tematizuju prostore i događaje koji nemaju (često iz sasvim vanknjiževnih razloga) trenutno privilegovaniji kulturološki ili medijski status, jer možda sada baš ta dela oslobođena „diktata centra“ govore više i bolje o vremenu u kojem živimo, od dela koja izlaze u susret duhu vremena i očekivanjima mondenske naravi centara. Otuda iz prošlogodišnje romaneskne produkcije treba izdvojiti roman koji, na svoj osoben način, govori u prilog maločas iznetoj konstataciji. Reč je o romanu „Kukavičja pilad“ Labuda Dragića.
Jedan kritički tekst, sve i da hoće, ne može da promeni status nekog pisca i njegovog dela, ali ono što svakako može jeste da snagom argumenata barem podstakne na nova čitanja koja bi u krajnjem ishodu upotpunila i dala objektivniju sliku o autoru i njegovom delu. Ne znam da li će ovaj, kao i prethodni moji tekstovi o Labudu Dragiću u tome uspeti, ali mislim da je svakako reč o književniku čije je delo vredno toga truda i koji svoje stvaralačke vrline dokazuje iz knjige u knjigu, već trideset godina. Ta vrsta spisateljske istrajnosti i dugotrajnog ozbiljnog rada na svom tekstu nešto je što je postalo vrlo retko u savremenoj srpskoj književnosti. U moru žanrovskih dela i zabavne literature, ovakva književnost postaje izuzetak. Međutim, kao i uvek kada je reč o istinskoj umetnosti, dnevna recepcija je samo prvi, ali ne i najvažniji, niti konačan element njenog procenjivanja, već će vreme i novi čitaoci, kao i uvek, imati poslednju reč.
Labud Dragić, izuzetni prozaista, s vanrednim jezičkim senzibilitetom i neobičnom moći groteskne imaginacije, napisao je svoj prvi, uslovno govoreći, u celini istorijski roman. (Njegov prvi roman, „U zatonima Lete“, objavljen 2003. godine, pripovedački je dotakao Mojkovačku bitku, ali to je bio fragment jedne šire slike, a ne priča u celini posvećena istorijskom događaju ili eposi.) Autor se još jednom vratio zavičajnom prostoru Crne Gore, ovoga puta pričom o komitskom pokretu koji je u godinama nakon Prvog svetskog rata neko vreme vodio lokalnu pobunu protiv nove jugoslovenske države, s ciljem da vrati kralja Nikolu Petrovića na presto Crne Gore. Kao pravi majstor priče i poznavalac jezika, Dragić uz pomoć arhaizama i lokalizama gradi uverljivu moguću sliku prostora i vremena u kojem se zapravo začelo rastakanje klasičnog viševekovnog crnogorskog identiteta. Dragićev pripovedač ukršta narativne planove dajući čitaocu širu vizuru epohe kroz neke od novinskih naslova onoga vremena, a potom dajući i subjektivne uvide kroz pojedinačne vizure aktera dešavanja o kojima pripoveda.
Taj lični pogled na stvari posebna je vrednost ovoga romana, jer on ne polazi od unapred zadatih premisa u tekstu i ne želi da bude istorijska presuda, već samo moguće tumačenje događaja čiji konačni refleksi sežu u vreme u kojem mi živimo i čiji su plodovi, kukavičja pilad, danas toliko evidentni. Zato su Dragićevi pripovedački uvidi pre svega demistifikatorski i demistifikacija je zapravo glavni tvorbeni princip ovoga romana. Tako kada govori o nastanku podele na „bjelaše“ i „zelenaše“ njegov pripovedač kaže: „Ako ćete vi zeleni biljet – mi ćemo bijeli! A ako ćete vi bijeli – mi ćemo zeleni. I tako bi: riješismo da uzmemo bijeli i drugoga jutra nas prozvaše bjelaši. Mi njih istog trena zelenaši. Ka iz ruge to bi u početku, jer smo jednako mi mogli biti zelenaši, a oni bjelaši. Isto je to bilo. Ali da vidiš kastiga, kako se to izvrgnu u veliku pizmu i zlo!“ Tako tragedija započinje, nalik na šalu, bez dubljih korena, a nastavlja se nekoliko godina kasnije ubistvima koja komiti, naoružani od strane Italije, čine u ime bivšeg kralja i bivše kraljevine, a u kojima stradaju ne samo žandarmi, već i njihovi rođaci. Potom, ubrzo zaboravljeni od onih koji su ih poslali, duboko u planinskim vrletima Crne Gore komiti nastavljaju izgubljenu bitku ne znajući više čemu ona vodi i ne znajući čak ni da je kralj Nikola u međuvremenu umro u tuđini.
Dragić poznaje psihologiju gorštaka i zbog toga njegovi likovi nisu puki nosioci funkcija i ideja u romanu, već pre svega ljudi koji se plaše i strepe, koji veruju, ali i sumnjaju u svrhu svoga nauma, koji baštine duh pobune i samosvojnosti i onda kada ih on, na kraju, pred mnogobrojnim puščanim cevima vojnika i žandarma, vodi do tužnog saznanja: „Da pogibosmo od Turaka, ili od Švabe, pa ni po jada, da nas oplakuju i žale ko ljude – no od našije, kao izrodi i lupeži“. Tako Dragić pokazuje kako svaka promena, a posebno ona spolja izazvana i neevolutivna, ona koja uzrokuje nasilno menjanje identiteta, izaziva otpor ili nezainteresovanost, izrečenu ili prećutanu, naročito tamo gde je pamćenje duboko ukorenjeno. U tom smislu ovaj roman možemo tumačiti i kao prvorazredni preobražaj esencije jednog prostora, najboljeg i najgoreg što je Crna Gora dala – od vrhunske časti i ponosa (koji često prelazi u sujetu i oholost), do najprimitivnije niskosti, od najvišeg junaštva do užasnog kukavičluka. I to je slika definitivnog kraja epske Crne Gore koja je, kao i njen poslednji gospodar, ušla u vek koji više nije bio njen i u kojem je ona zato zakonomerno morala nestati u svom starom obliku. Nekadašnji car junaka i nekadašnji pobednik s Vučjeg dola, na kraju svoga životnog puta otežali je i zaboravni starac koji strepi nad svojim zlatnicima koje mu čuvaju tršćanski bankari i čiji sinovi ne mare nimalo ni za zemlju ni za krunu, pa tako 1916. godina dolazi kao logičan kraj jedne epohe i jedne dinastije koja je bila njen tvorac. Istorija se nikada ne ponavlja na isti način, ali priča o poslednjim godinama poslednjeg crnogorskog gospodara i komitima koji su na Božić 1919. godine započeli istragu samih sebe, svojih bratstvenika, postaje deo posuvraćenog simboličkog luka čiji početak seže do onoga Božića na početku 18. veka koji je Njegošu dao podsticaj za „Gorski vijenac“, a završava se bratoubistvom na početku 20. veka. A ono što je neizrečeno u ovome romanu čini se strašnijim od onoga što je zapisano.