Časopis Prosvjeta

Kultura i politika u BiH - Republika Srpska

PISACA JE SVE VIŠE, A KNJIGA SVE MANJE

PIŠE: Goran Dakić

Kulturne ustanove u Federaciji BiH, poput Zemaljskog muzeja BiH ili Nacionalne i univerzitetske biblioteke BiH, zadržavanjem odrednice BiH u nazivu ne samo da krše Dejtonski sporazum po kojem se moraju zvati FBiH, nego na taj način pretenduju da budu državne ustanove od posebnog značaja za državu, čime se degradira rad ustanova u RS. Tako su ustanove u FBiH 2005. godine dobile 975.000 KM od Ministarstva civilnih poslova BiH, a ustanove u RS niti jednu marku

Ukoliko bi baš morali da budu dio istog teksta, pojmovi kulture i politike, bar što se Republike Srpske tiče, imali bi samo dva zajednička poglavlja: zakon o kulturi i nikada pokrenuti, pa samim time i nikada riješeni problem pravnog statusa ustanova kulture u BiH, odnosno u Federaciji BiH.

Izuzmemo li ova dva pitanja, o kojima se, naravno, kako to već i biva, (samo) priča godinama, sada već, evo, i decenijama, politika i kultura u Republici Srpskoj svedeni su manje ili više (češće više) na stranačke borbe pri raspodjelama direktorskih fotelja u ustanovama kulture. Ali, to ne treba da čudi. Stoga i ne čudi. Problemi – pravi, suštinski problemi, problemi koje jedino politika može da riješi – nalaze se na drugom mjestu.

Iako je prije tri godine donesen prednacrt zakona o kulturi RS, on do danas nije usvojen. O samom zakonu, dabome, ne vrijedi ni govoriti. Prednacrt, a samim tim i zakon o kulturi, trebao je da reguliše sve pravne norme koje su zastupljene u svim važećim zakonima iz oblasti kulture, kao što su zakon o bibliotečkoj djelatnosti, zakon o muzejskoj djelatnosti, zakon o pozorišnoj djelatnosti…

Zakon je, dalje, trebao da uredi i one oblasti kulture koje do sada nisu bile uređene, poput pitanja statusa slobodnih/istaknutih umjetnika ili osnivanje savjeta za kulturu na svim nivoima vlasti. Tekst prednacrta zakona je nedvosmisleno rekao da je kulturu potrebno učiniti vidljivijom i u onim mjestima u kojima su kulturni događaji bili više incidenti nego dio lokalne strategije.

 

Entitet i “entitet”

Drugim riječima, kulturu je trebalo snažno decentralizovati, ali uprkos pojedinačnim naporima i ambicioznim projektima koji su to trebali učiniti ili toj ideji dati zamajac – prednacrt je povučen, a potom je stala i izrada zakona o kulturi. Trn u ionako ranjenu nogu zabio je prijedlog zakona o izmjenama i dopunama zakona o bibliotečkoj djelatnosti, koji je predlagao da finansiranje biblioteka postane briga lokalnih, a ne državnih vlasti. Opština je, zapravo, trebala da preduzme najveći teret finansiranja biblioteka, a lokalna vlast je u tome prepoznala, bez sumnje – s pravom, napad na vlastiti budžet i tome se snažno usprotivila. Zakon o izmjenama i dopunama zakona o bibliotečkoj djelatnosti je povučen iz skupštinske procedure, lokalne vlasti su dobile bitku (bar za kratko), ali je kultura u Srpskoj, čini se, izgubila rat.

Strane u ovom sporu ne popuštaju: sa jedne strane je Društvo bibliotekara, sa druge lokalne zajednice, a sa treće Ministarstvo prosvjete i kulture RS, odnosno Vlada RS. Prve dvije smatraju da će usvajanje novog zakona o bibliotečko- informacionoj djelatnosti, koji se od prethodnog razlikuje po nazivu, ali ne i po sadržaju, uništiti bibliotekarstvo u RS, dok treća strana, koja je, zapravo, druga, tvrdi da opštinske vlasti moraju preuzeti dio odgovornosti u finansiranju lokalnih zajednica. Tako će u aprilu ove godine, na Međunarodnom skupu bibliotekara RS u Trebinju, predsjednik Društva bibliotekara RS Stojka Mijatović istaći da su lokalne zajednica veoma siromašne (i biće u pravu) i da će se cijeli bibliotečki sistem ugasiti ukoliko finansiranje biblioteka bude obaveza lokalnih zajednica (i biće i po drugi put u pravu).

Sa druge strane, viši stručni saradnik za bibliotečku djelatnost i digitalizaciju u Ministarstvu prosvjete i kulture RS Biljana Bilbija smatra da prebacivanje finansiranja biblioteka na opštine treba da ide postepeno, ali – da ide, dodajući da se najbolje rješenje još traži.

S obzirom na to da većina biblioteka u RS, čak i one matične, nemaju dovoljno para za više od tri ili četiri promocije godišnje (izuzmu li se, naravno, nastupi lokalnih književnika), jasno je da će biblioteke u Srpskoj doživjeti snažan udarac ukoliko sa državne budu prebačene na lokalnu kasu. I sve dok se to ne uredi, dok se država, odnosno entitet, ne dogovori sa lokalnim zajednicama, ni zakon o kulturi neće moći osvanuti u Službenom glasniku RS.

Ali, to je manji od dva goruća problema.

Aneksom IV Dejtonskog mirovnog sporazuma oblast kulture u BiH dodijeljena je njenim entitetima. Sve vladine funkcije i ovlaštenja koja se izričito ne dodjeljuju ustanovama BiH, stoji u slovu sporazuma, biće one koje postoje u entitetima, što u ovom slučaju važi i za oblast kulture. U Republici Srpskoj postoji devet republičkih ustanova kulture: Narodna i univerzitetska biblioteka RS, Specijalna biblioteka za slijepa i slabovida lica RS, Javna ustanova Spomen područje Donja Gradina, Muzej Republike Srpske, Muzej savremene umjetnosti RS, Narodno pozorište RS, Dječije pozorište RS, Kinoteka RS i Arheološki muzej Rimski municipijum u Skelanima. Pored njih, u Srpskoj rade i dvije republičke upravne organizacije: Arhiv Republike Srpske i Republički zavod za zaštitu kulturno- istorijskog i prirodnog naslijeđa.

U FBiH, sa druge strane, postoje Zemaljski muzej BiH, Historijski muzej BiH, Umjetnička galerija BiH, Nacionalna i univerzitetska biblioteka BiH, Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti BiH, Biblioteka za slijepa i slabovida lica BiH i Kinoteka BiH. Ustanove koje se nalaze u FBiH pravne su nasljednice ustanova BiH iz vremena Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, ali se istovremeno zadržavanjem odrednice BiH u njihovom nazivu krši Aneks IV Dejtonskog mirovnog sporazuma. Iako bi zakonski potonje ustanove, koje se nalaze u Sarajevu, u svom nazivu morale imati odrednicu FBiH, one zadržavaju odrednicu BiH i na taj način pretenduju da budu državne ustanove i ustanove od posebnog značaja za BiH, čime se degradira rad ustanova u RS. Tako su, na primjer, ustanove u FBiH 2005. godine dobile 975.000 maraka od Ministarstva civilnih poslova BiH, a republičke ustanove u RS nisu dobile niti jednu marku.

Godinu dana kasnije u Sarajevo je otišlo 2.155.000 KM, a u Banjaluku 370.000 KM. Ni sljedeća, 2007. godina, nije bila bolja – sarajevske ustanove kulture su dobile 2.205.000 KM, a banjalučke 420.000 KM. Za tri godine sedam sarajevskih kulturnih institucija su dobile 5.335.000 KM, a ustanove kulture RS svega 790.000 KM.

Drugim riječima – koliko para dobije samo jedna kulturna ustanova u Sarajevu, toliko dobiju sve republičke institucije kulture u RS, pa i manje. To najbolje dokazuje primer Zemaljskog muzeja BiH koji je 2007. godine dobio 718.000 KM, dok su sve ustanove kulture u RS te godine dobile 270.000KM. Uprkos tome, Zemaljski muzej BiH je i dan-danas zatvoren zbog nedostatka novca za njegovo održavanje i programske aktivnosti.

I period od 2010. do 2014. godine nije bio drugačiji. Republičke ustano ustanove kulture u RS su u 2010. godini dobile od Ministarstva civilnih poslova BiH 430.000, a sedam sarajevskih ustanova 1.970.000 KM. Naredne godine sredstva nisu izdvajana, jer nije bio usvojen budžet FBiH, ali je naredne, 2012. godine sedam debelih sarajevskih krava opet pojelo sedam mršavih republičkosrpskih krava. Odnos je bio 595.000:817.000 KM u korist većeg entiteta. Ministarstvo civilnih poslova je u 2013. godini za sufinansiranje projekata institucija kulture u BiH izdvojilo 1.430.000 KM. Od toga je u FBiH otišlo 1.055.000, a u RS svega 375.000 KM. I konačno – prošle godine Ministarstvo je opet “ravnomjerno” podijelilo 708.000 maraka – Sarajevu 495.000, a Banjoj Luci 213.000 KM.

 

Sramota s edicijom

Zahvaljujući takvom odnosu snaga u finansiranju i pravnom statusu ovih ustanova, institucije kulture u BiH rijetko kada imaju podjednak tretman u društvenoj organizaciji države, a problemi u nazivu ovih ustanova dodatno produbljuju ionako već dubok bunar najrazličitijih problema u BiH. U Ministarstvu prosvjete i kulture RS reći će da sedam sarajevskih ustanova kulture nisu državne institucije kulture, te da se radi o sedam institucija kulture koje nose predznak BiH, jer su osnovane u vrijeme i prema važećim zakonima bivše Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, ali time je samo postavljena dijagnoza, dok terapija nije određena.

Finansiranje institucija kulture u FBiH nije preuzeo Kanton Sarajevo, ni grad Sarajevo, a ni Federalno ministarstvo kulture i sporta, u čijoj su nadležnosti, pa se ovaj problem na taj način direktno usmjerava na državne organe BiH. Pokušaj prenosa nadležnosti finansiranja tih ustanova sa kantonalnog nivoa na nivo Ministarstva civilnih poslova traje već dugi niz godina, a osnovni cilj je izdejstvovati da im osnivač bude neki od državnih organa.

U BiH je na osnovu ustavima zagarantovanih prava, oblast kulture u nadležnosti entiteta, Republike Srpske i Federacije BiH, što znači da osnivanje i finansiranje institucija kulture ne može biti na nivou BiH. Zakonski propisi koji regulišu status sedam sarajevskih kulturnih ustanova doneseni su u toku rata ili neposredno poslije njega – 1993, 1994. i 1995. godine. Ustavom je propisano “da sve vladine funkcije i ovlašćenja koja se ovim Ustavom izričito ne dodjeljuju ustanovama BiH, biće one koje postoje u entitetima”. Decidno su određene nadležnosti ustanova BiH, među kojima nema “državnih institucija kulture”. Sada je tih sedam ustanova u jednom vakuumu, niko od nadležnih nivoa vlasti nije preuzeo njihovo osnivanje. Komentari koji dolaze iz FBiH su da je banjalučke institucije kulture osnovala Vlada RS, te samim tim obezbjeđuje i sve njihove troškove, za razliku od sarajevskih sedam institucija. One, navodno, nemaju osnivača, pa im Ministarstvo civilnih poslova mora davati novac i to ne samo za programe, već taj novac troše na plate i dio materijalnih troškova, ali taj novac nikada nije bio dio javnih i nezavisnih revizorskih izvještaja, iako je po slovu zakona to morao da bude.

Nekako paralelno sa ovim problemom pojavljuje se i problem nematerijalnog kulturnog nasljeđa koje se nalazi u FBiH, a koje bi, po svim pravilima, trebalo da pripada Republici Srpskoj. Tu se, prije svega, misli na periodiku, ali i na određenu muzejsku građu, ali inicijative za tu vrstu posla naprosto nema. Prema svjedočenjima pojedinih kulturnih i prosvjetnih radnika u RS ustanove kulture u FBiH tvrde da je najveći broj srpske periodike izgorio u toku rata, ali niko nikada nije utvrdio da li se to dogodilo i koliki je fond uistinu nastradao.

Odnosi u kulturi između dva entiteta jednaki su onim političkim i to možda najbolje pokazuje projekat Sto slovenskih romana. Narečena edicija je prvi književni projekat Foruma slovenskih kultura, međunarodne kulturne organizacije zainteresovane za pitanja savremene kulture i kulturne baštine. Ovim projektom Forum slovenskih kultura počeo je intenzivnu književnu razmjenu između slovenskih naroda, kao i širu međunarodnu promociju i predstavljanje slovenskih književnosti. Države članice projekta su uz pomoć strukovnih i partnerskih institucija izabrale po deset romana objavljenih posle pada Berlinskog zida, a jedini kriterijum izbora bio je umjetnički kvalitet. BiH je, kao i ostale zemlje članice, trebala da predloži deset romana i načelni dogovor je bio da dva entitetska žirija predlože po pet romana. Ali, prvo je žiri iz FBiH (Muhamed Dželilović, Mile Stojić i Enver Kazaz) imenovao sedam romana, umjesto pet, a potom je to isto uradio i žiri iz RS (Ranko Popović, Željko Grujić i Duško Pevulja), dostavljajući spisak na kojem su se nalazili romani Hronika izgubljenog grada Mome Kapora, Kuća Pavlovića Miroslava Toholja, Top je bio vreo Vladimira Kecmanovića, Bosanski dželat Ranka Risojevića, Mihail Branka Brđanina Bajovića, Tvoje srce, zeko Stevana Tontića i Adresar izgubljenih duša Anđelka Anušića). Do zajedničkog sastanka dva žirija nikada nije došlo i federalni žiri 5. decembra 2011. godine obavještava Ministarstvo kulture i sporta FBiH i Ministarstvo civilnih poslova BiH da je žiri iz RS opstruisao zajednički sastanak “da bi se njegovim izborom legitimirao vladajući ideološki poredak u ovom entitetu, a i onaj koji mu je prethodio”. U istom dopisu piše da žiri iz RS svojim izborom “falsificira bosansko-hercegovačku romanesknu praksu, a srpskoj kulturi i književnosti u BiH nanosi neprocjenjivu i dugoročnu štetu”. Zbog svega toga su, kaže se u dopisu, prisiljeni da direktno redakciji biblioteke 100 slovenskih romana upute svoj prijedlog svih deset djela, uvjereni da njihov izbor uz druge, “afirmiše i tu (tj. srpsku) književnost i kulturu”. (To su romani Istorija bolesti Tvrtka Kulenovića, Liber memorabilium Ivana Lovrenovića, Knjiga o Tari Zdenka Lešića, Imotskikadija Irfana Horozovića, Kad magle stanu Josipa Mlakića, Sedam strahova Selvedina Avdića, Ruta Tanenbaum Miljenka Jergovića, Pjesme divljih ptica Enesa Karića, Tesla Vladimira Pištala (umjesto El-Hidrove knjige Nedžada Ibrišimovića) i Šahrijarov prsten Dževada Karahasana.)

 

Knjige kao bostan

Krenula je novinska polemika, ali od cijelog projekta, na koncu, nije bilo ništa i BiH je ostala bez svoga mjesta u ediciji “Sto slovenskih romana”. Član žirija iz RS Ranko Popović zapisao je u knjizi Riječi za sretanje, povodom ovog slučaja, sljedeće: (…) Ali tačno znam kakva je sudbina svih projekata ove vrste: u Bosni i Hercegovini ništa neće biti moguće dogovoriti sve dok se federalna strana ne liši iluzije da je njihovo viđenje BiH jedino moguće i pravo. A što se tiče srpske kulture u BiH, nju treba autentično njegovati i dosljedno braniti. Tome, uostalom, nije prepreka čak ni Dejtonski ustav.

Srpsku kulturu u BiH trebalo je autentično njegovati i braniti Udruženje književnika Srpske, osnovano ratne 1993. godine, na Jahorini (prvi predsjednik je bio Nikola Koljević), ali ono je bezmalo cijelu deceniju bilo u potpunosti inertno, a danas, nakon izbora novog rukovodstva, čini se da su stvari još gore. Nakon ratnih i poslijeratnih napora da se Udruženje vakciniše protiv uobičajenih bolesti – da se preseli sa Pala u Banju Luku i da mu se prizna status udruženja od posebnog značaja – uslijedio je period zimskog sna, koji, evo, traje do danas. Prvi broj časopisa Udruženja Zalog, koji je, zapravo, bio lična karta Udruženja i u kojem su se našli svi članovi UKS, uz biografske podatke i izbor iz djela, objavljen je u septembru 2004. godine. U njemu je svoje mjesto imao i Radovan Karadžić. Zašto to pominjemo? Zato što od tada pa do dana današnjeg više nije objavljen nijedan broj Zaloga, a tadašnje rukovodstvo UKS, na čelu sa predsjednikom Zoranom Kostićem, smatralo je, a smatra i danas, da je objavljivanje Karadžića u Zalogu bio jedini razlog zbog kojeg su vlasti u RS odlučile da prestanu sa finansiranjem UKS. Rat je bio suviše blizu i apostrofiranje Karadžića kao legitimnog člana UKS (što je on, bez sumnje, bio) tadašnjim vlastima svakako nije moglo da godi. Udruženje deset godina nije imalo prostorije, deset godina nije objavilo ni slova, novi članovi su birani ilegalno, godišnje skupštine nisu održavane, svađe između klanova bile su česte i isuviše žučne. Krivica je u novinskim tekstovima neprestano mijenjala stranu – čas je bilo krivo Udruženje, čas Ministarstvo prosvjete i kulture RS, a strana je, naravno, zavisila od sagovornika. Kada je u decembru 2013. godine izabrano novo rukovodstvo (predsjednik Jovanka Stojičinović Nikolić), činilo se da bi stvari mogle krenuti sa mrtve tačke. Ali umjesto jedne, dobili smo tri mrtve tačke.

Nakon kratkotrajnog, poletnog starta, UKS je i dalje tamo gdje je i bilo – nema prostorije, sekretar Udruženja je nedavno podnio ostavku na to mjesto, izdavačka djelatnost ne postoji. Istini za volju, Udruženje je dobilo godišnju nagradu, ali su se tek tu čuda nebrojena desila. Prethodno rukovodstvo UKS je 2010. godine ustanovilo nagradu “Đuro Damjanović”, koju su, u naredne dvije godine, dobili književni kritičar i esejista Predrag Gugo Lazarević za knjigu Andrić o Bosni i pjesnik Rajko Petrov Nogo za knjigu Zapiši i napiši. Novo rukovodstvo je nagradu ukinulo, a ustanovilo novu, bezimenu, koju je najprije dobio potpredsjednik Udruženja Predrag Bjelošević za knjigu Kardiogram bjekstva, a naredne, ove godine nagrada je pripala ni manje, ni više nego predsjedniku UKS Jovanki Stojičinović Nikolić za zbirku Trinaesti stepenik.

To je bio povod za još jednu novinsku polemiku, ali posljedice su bile daleko veće: Tanja Stupar Trifunović je napustila UKS, a gotovo je izvjesno da će njenim putem krenuti i ostali mlađi pisci u RS. Stuparkin roman Satovi u majčinoj sobi dobio je treću nagradu na konkursu Zavoda za udžbenike i nastavna sredstva iz Istočnog Sarajeva za najbolji roman, a bio je i u užem izboru za Ninovu nagradu, ali sve to nije bilo dovoljno, prema Stuparkinom mišljenju, da se isti nađe i u konkurenciji za Godišnju nagradu UKS.

Sa druge strane, UKS je razoreno i iznutra. Podijeljeno na šest podružnica, koje se među sobom godinama “kolju”, dok pravi rat vlada između banjalučke, koja je najbrojnija, i ostalih pet (Gradiška, Bijeljina, Prijedor, Istočno Sarajevo i Trebinje), Udruženje godinama nema snage da prevlada ova trvenja, da zaustavi nepotrebne sukobe i da pomiri naizgled nepomirene strane. Koliko je, zapravo, situacija složena govori i podatak da rukovodstvo banjalučke Podružnice UKS ni do danas nije priznalo izbor novog rukovodstva Udruženja, smatrajući da su na izbornoj skupštini pokradeni i da je njihov kandidat za predsjednika UKS trebao da dobije to mjesto.

Prema podacima ISBN agencije u Republici Srpskoj postoji 280 izdavača, dok je u Registru izdavača, koji se vodi u Ministarstvu prosvjete i kulture RS, upisano 338 subjekata koji mogu da obavljaju ovu djelatnost. Međutim, podaci Udruženja izdavača RS kažu da u Srpskoj postoji više od 430 fizičkih i pravnih lica koja su registrovana za obavljanje izdavačke djelatnosti. Ovom se podatku vjerovatno nema šta dodati, ali se ponešto, ipak, mora reći. Prilikom utvrđivanja načina za podsticanje izdavaštva u Republici Srpskoj Ministarstvo prosvjete i kulture RS je u nekoliko navrata razmatralo i mogućnost ukidanja poreza na knjigu i uspostavljanja jedinstvene cijene knjige na tržištu. Međutim, kako je politika PDV-a i poreskih olakšica u nadležnosti institucija BiH, sve inicijative i pokušaji Ministarstva za sada su zaustavljeni. Ministarstvo stoga podržava izdavaštvo u Republici Srpskoj tako što sufinansira objavljivanje publikacija iz oblasti književnosti, kulture i umjetnosti, putem konkursa za sufinansiranje izdavačke djelatnosti i putem konkursa za otkup knjiga, ali iznosi koji se dodjeljuju izdavačima, odnosno autorima, više su nego skromni. Uostalom, konkursi za sufinansiranje izdavačke djelatnosti su daleko češći nego oni za otkup knjiga, tako da su književnici u ovom slučaju kolateralna šteta, jer sav novac dobijen na ovim konkursima ide – izdavaču, koji, opet, njime pokriva troškove štampanja knjige, dok pisac dobija 90 odsto tiraža i mogućnost da sopstvene knjige prodaje poput bostana.

 

Štampar je i izdavač i urednik

U najvećem broju slučajeva, štampari su ujedno i izdavači, a kako su to mahom male, porodične štamparije, više je nego jasno da je drugačiji “poredak stvari” gotovo i nemoguć. Jedino Zavod za udžbenike i nastavna sredstva iz Istočnog Sarajeva još drži do izdavačkog standarda, pa među zaposlenima ima urednike, lektore, korektore, tehničke urednike, a prije dvije godine je ustanovio i nagradu za najbolji roman u RS “Zlatna sova”, ali više je nego jasno da ambicije Zavoda ne odgovaraju njegovim izdavačkim i finansijskim mogućnostima mogućnostima, pa je tako novčana nagrada, koja je dodijeljena prve godine i koja je iznosila 15.000 KM, već druge godine i bukvalno prepolovljena.

Zahvaljujući velikoj konkurenciji među štamparima i izuzetno fleksibilnom tumačenju zakona o izdavačkoj djelatnosti, pisaca je sve više, a knjiga sve manje. Institucija recenzenta je svedena na pijačnu cijenu, autori su u najvećem broju slučajeva i lektori i korektori, a direktori štamparija su ujedno i urednici edicija, izdanja, biblioteka.

U tom galimatijasu izdavačkog amaterizma, u kojem je jedini bog tržište, stradala je i periodika. Privatna štamparija Art print iz Banje Luke deset godina objavljuje časopis za književnost, nauku i kulturu Krajina, a odnedavno se, uz Krajinu, štampaju i dodaci koji svakako predstavljaju rijetko čitalačko zadovoljstvo u ovdašnjim izdavačkim (ne)prilikama (Bunjinove pjesme, Solženjicinove Mrvice, eseji Nikole Koljevića, studija Ranka Popovića o humoru u djelima Ive Andrića). I to bi bilo to.

Časopis Putevi je tek nedavno obnovljen, a određeni kontinuitet imaju i Književnik banjalučke Podružnice UKS i hercegovačka Nova zora. Izdanja privatnih izdavača nema u knjižarama i tek su sajmovi knjiga, banjalučki i beogradski, prilika da se nešto iz toga majdana zahvati i na svijet pokaže, ali i tu politika povremeno nespretno umiješa prste, pa je tako, na primjer, u nekoliko navrata, na štandovima RS na sajmovima knjige u Solunu i Lajpcigu, kao centralna bila organizovana promocija knjige Milana Ljepojevića Dodik, čuvar Srpske. Koliko Ljepojević i njegova knjiga mogu da predstave izdavaštvo i književnost Republike Srpske svakako nije teško pretpostaviti.

Prije nego se otkrije i ona druga, neuporedivo ljepša strana kulture u RS, neophodno je reći nekoliko riječi i o književnim manifestacijama i nagradama u Srpskoj, a nema boljeg uvoda u tu priču od – Kočića. Petar Kočić u Republici Srpskoj ima dvije, odnosno tri nagrade: jednu koja se dodjeljuje u okviru “Kočićevog zbora”, za životno djelo i dvije koje dodjeljuje Zadužbina “Petar Kočić” Banja Luka – Beograd.

O prvoj, onoj koja se dodjeljuje u okviru “Kočićevog zbora”, koji je ionako izgubio književni, a poprimio estradni i vašarski karakter, pisano je i mnogo i mnogi su tu nagradu i način na koji se dodjeljuje kritikovali. Koncept je sljedeći: nagradu povremeno valja dodijeliti velikanima srpske književnosti (Miloradu Paviću, Dobrici Ćosiću, Radoslavu Bratiću, Jovanu Raduloviću, Dragoslavu Mihailoviću), ali ta “nagrađivačka” slanina svakako mora imati više “domaćeg”, lokalpatriotskog mesa. Konačni cilj je jasan: projektovati misao o podjednakoj važnosti svih laureata. I tako odjednom Slobodan Janković postaje podjednako bitan kao Dragoslav Mihailović.

Zadužbina “Petar Kočić” Banja Luka – Beograd, koja je poznata po nakaradnoj januarskoj književnoj manifestaciji “Književna staza Deda Mraza” i još nakaradnijem višegodišnjem trudu da se javnosti stavi do znanja kako upravo ova izdavačka kuća svake nove godine objavljuje prvu knjigu u svijetu, dodjeljuje tokom godine četiri nagrade “Kočićevo pero”, za svako godišnje doba po jednu, a onda među tim laureatima bira onoga koji će, na koncu godine, dobiti priznanje “Kočićeva knjiga”. Doduše, nije samo Kočić međ’ velikanima postradao; grko se proveo i Skender Kulenović. Prijedor i Bosanski Petrovac udaljeni su jedva nekih 60 kilometara, ali ko to mari – obje opštine imaju nagradu sa imenom velikog srpskog pjesnika i uprkos tvrdnjama predstavnika lokalnih vlasti i sa jedne i sa druge strane da su pokušali u nekoliko navrata pomiriti ovu manifestacionu neugodnost, do toga, zapravo, nikada nije došlo.

Iako je drugi programski cilj Strategije razvoja kulture RS 2010-2015 decentralizacija, odnosno podsticanje građana po opštinama na veće učestvovanje u umjetnosti i kulturi stvaranjem nove publike ili stvaranjem aktivnih učesnika u kreiranju i promociji kulturnih sadržaja, jasno je da se najvažniji dio kulturnih sadržaja u Srpskoj odvija u Banjoj Luci. Uostalom, pomenuti dokument, odnosno apostrofirani dio vezan za decentralizaciju, nije ništa drugo nego još jedan pokušaj prenošenja odgovornosti na lokalne vlasti kada je riječ o kulturnom životu: U isto vrijeme, Ministarstvo teži i sistemskoj decentralizaciji u kulturi Republike Srpske, prenosom dijela odgovornosti na jedinice lokalne samouprave koje bi trebalo da preuzmu ključnu ulogu u upravljanju i razvoju kulture. Uslov da se to desi je utvrđivanje javnog interesa u oblasti kulture na republičkom i lokalnom nivou, obaveze i odgovornost lokalnog nivoa vlasti nad planiranjem i realizacijom programa iz oblasti kulture.

 

  Bez kulture nema državnosti

Jasno je da se pod plaštom zabrinutosti nad kulturnim životom malih sredina zapravo pokušava rasteretiti državni budžet. Ali i bez toga, manje sredine u Srpskoj imaju respektabilne manifestacije, koje su se godinama etablirale kao kulturni događaji prvoga reda (“Majske horske svečanosti” u Bijeljini, “Dučićeve večeri poezije” u Trebinju, Ćorovićevi susreti pisaca “Srpska proza danas” u Bileći, “Ćorovićevi susreti istoričara” u Gacku, Međunarodni festival malih scena i monodrame i Međunarodni festival harmonike u Istočnom Sarajevu, “Višnjićevi dani” u Bijeljini).  Sa druge strane, međunarodna i kulturna saradnja u oblasti kulture, kao i evropske integracije, imaju svoje uporište u međunarodnim pravnim instrumentima. Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske poštuje i provodi Uneskovu Konvenciju o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasljeđa i Uneskovu Konvenciju o zaštiti i promovisanju raznovrsnosti kulturnih izraza, zajedno sa Konvencijom o zaštiti svjetskog kulturnog i prirodnog nasljeđa i Konvencijom o očuvanju nematerijalnog kulturnog nasljeđa. U Republici Srpskoj se u tom kontekstu obilježavaju Dani evropske baštine, Evropski dan jezika i Regionalna konferencija o integrativnoj zaštiti. Evropske integracije u oblasti kulture Republike Srpske realizuje Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske kroz Program Kultura 2007-2013, Program Media i pretpristupne IPA fondove. Sredstva obezbijeđena iz IPA fondova usmjerena su na obnovu Vijećnice u Novom Gradu (1.000.000 evra) i za projekat revitalizacije banjalučke tvrđave Kastel (2.500.000 evra). Na devetoj sjednici Međuvladinog komiteta Uneska za zaštitu nematerijalne kulturne baštine, Zmijanjski vez je u decembru prošle godine zvanično uvršten na reprezentativnu listu nematerijalne svjetske baštine Uneska. Prijedlog i kandidaturu Zmijanjskog veza za reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasljeđa od značaja za čovječanstvo pripremao je Muzej Republike Srpske u periodu od 2011. do 2013. godine. Zmijanjski vez je od sredine 19. vijeka do danas zadržao svoju ornamentalnu formu, specifične je izrade, tamno-plave boje i uvijek se određene tehnike koriste u njegovoj izradi. Zmijanjski vez je specifična tehnika koju su praktikovale žene u Zmijanju, selu pored Banje Luke. Ovaj tradicionalni vez se koristi za ukrašavanje ženske odjeće i domaćinstva, uključujući vjenčanice, marame, haljine, posteljine, stoljnjake.

Sada je već sasvim izvjesno da je druga strana priče o kulturi u RS bez sumnje iskovana naporima pojedinaca. I to ne treba prenebregnuti, i to ne treba zaboraviti, još manje ne pomenuti. Tako je, na primjer, Ženski kamerni hor “Banjalučanke” osvojio sve što se moglo osvojiti. Zlatne medalje su osvojene na međunarodnim horskim takmičenjima u Amsterdamu, Lincu, Veneciji, Malti, Budimpešti i Barseloni, a uz njih je posebno značajno spomenuti srebrne medalje osvojene na horskim olimpijadama u Kini 2010. godine i Sjedinjenim Američkim Državama 2012. godine, te najznačajnije rezultate u istoriji hora i osvajanje zlata na Svjetskoj horskoj olimpijadi u Rigi prošle godine.

Pisci iz RS sve češće se nalaze u užim i najužim izborima za neke od najprestižnijih nagrada u Srbiji (Berislav Blagojević je dobio stipendiju fondacije “Borislav Pekić” za nacrt romana Tiši od vode, Ranko Popović nagradu “Đorđe Jovanović” za knjigu Čin prepoznavanja).

U Narodnom pozorištu RS i Dječijem pozorištu RS režirali su i igrali najznačajniji srpski reditelji i glumci (Jovica Pavić, Egon Savin, Kokan Mladenović; Petar Kralj, Vlastimir Đuza Stojiljković, Mihailo Janketić, Svetlana Bojković, Petar Božović). Takođe, oba pozorišta imaju reprezentativne festivale – Teatar fest “Petar Kočić” i Međunarodni festival dječijih pozorišta. Muzej savremene umjetnosti RS ugostio je izložbe djela Save Šumanovića, Milene Pavlović Barili, Jovana Bijelića. Muzej RS čuva arheološku, istorijsku, etnološku, etnografsku, prirodnjačku i zbirku istorije umjetnosti.

Iako u Republici Srpskoj filmska produkcija gotovo i ne postoji, neki napori su, ipak, učinjeni, pa je tako, na primjer, prvi i za sada jedini igrani dugometražni film 32. decembar Saše Hajdukovića osvojio nekoliko prestižnih nagrada na domaćim i međunarodnim festivalima. Filmska umjetnost pokušava se revitalizovati kroz filmske festivale – DukaFest, Međunarodni festival animiranog filma Banjalukanima, Međunarodni filmski festival Kratkofil i Međunarodni festival dokumentarnog i kratkog igranog filma Prvi kadar.

Pisci svih generacija nalaze se u mnogobrojnim antologijama u regionu, ali i u Evropi. Zaista, pojedinačnih napora je mnogo, kao i uspjeha, ali bi oni bili i snažniji i važniji kada bi i sama politika u kulturi i umjetnosti prepoznala istinski element državnosti, bez kojeg identitet jedne države, odnosno entiteta, nije cjelovit, nije dovoljan.