Zdravko Petrović: "Kreativni haos", Beograd: Službeni glasnik, 2011; Predrag Petrović: "Otkrivanje totaliteta", Beograd: Službeni glasnik, 2013.
DVE KNJIGE O RASTKU
Juni 2018
Rastko Petrović svojim je književnim delom anticipirao većinu poetičkih, narativnih i žanrovskih promena koje su obeležile srpsku književnost, a neumanjen je njegov uticaj i danas. Proučavaoci ga neretko vide kao preteču nekih od najznačajnijih (post)modernih pisaca poput Bore Ćosića, Milorada Pavića i Svetislava Basare
120. godišnjica rođenja Rastka Petrovića, koja se navršila u maju 2018. godine, prošla je tiho. Kada ukucate u Guglov pretraživač ključne reči Rastko Petrović 120 godina, pojavljuju se dve relevantne informacije: tekst iz dnevnih novina povodom 115 godina od njegovog rođenja i informacija o stanu od 120 kvadrata koji se prodaje u ulici Rastka Petrovića u jednom od beogradskih prigradskih naselja. Iako ova godišnjica nije bila inspirativna za književne nekrologičare, Rastkovo je delo poslednjih godina dobilo zasluženu pažnju između ostalog i u studijama „Kreativni haos“ Zdravka Petrovića (Službeni glasnik, 2011) i „Otkrivanje totaliteta“ Predraga Petrovića (Službeni glasnik, 2013).
Već od objavljivanja njegovog prvog romana, „Burleska gospodina Peruna boga groma“, književno delo Rastka Petrovića nije ostalo nezapaženo od strane književne kritike. Savremenici su mu, međutim, u duhu aktuelne književne stvarnosti, pristupali s osporavanjem. Tako su se po izlasku Petrovićevih romana, pesničkih i esejističkih knjiga, javljale kritike koje su mu zamerale da unosi rušilački duh u našu književnost, da je zaražen bolestima evropskih književnosti, da je loš imitator Apolinera. Ovakav prijem svrstao je Rastka u red onih autora koji su, krećući se značajno ispred svog vremena, odgovarajuću recepciju i vrednovanje doživeli tek nakon smrti. Tek će vremenska distanca omogućiti da se Petrovićevom delu pristupi na način utvrđivanja stvarnog značaja i pozicije ovog pisca u kontekstu srpske književnosti dvadesetog veka. Stoga će se tokom skoro stotinu godina taj pristup, kao i kvantitativni udeo naučnih radova posvećenih njegovom delu, značajno menjati.
Danas se stvaralaštvu Rastka Petrovića – kako u pogledu romana i pripovedaka, tako i poezije i esejistike – daje značajno mesto, te se o Petroviću u književnonaučnoj literaturi govori kao jednom od najvažnijih srpskih pisaca dvadesetoga veka i ključnoj književnoj figuri naše međuratne književnosti. Nakon njegove smrti formira se ceo niz književnih kritičara koji doprinose postepenoj afirmaciji i kanonizaciji Petrovićevog dela – od Marka Ristića, preko Radovana Vučkovića, Jasmine Musabegović, Radomira Baturana, Zorana Čanovića, Svetlane Slapšak, Jovana Deretića, Novice Petkovića – do savremenih proučavalaca koji i u novom veku, s ozbiljne vremenske distance u odnosu na Petrovićeve prve književne tekstove, pokazuju značajno interesovanje za njegov opus i otvaraju prostore novih čitanja i tumačenja.
Od 2000. godine do danas objavljeno je više studija i zbornika, kao i desetine naučnih članaka u književnonaučnoj periodici, koji su, delimično ili u celosti, posvećeni književnom delu Rastka Petrovića. Nakon nešto manjeg interesovanja za Rastkovo delo tokom devedesetih godina (najznačajniji je svakako zbornik „Pesnik Rastko Petrović“, koji je pri Institutu za književnost i umetnost 1999. godine priredio Novica Petković), prvi u nizu dela posvećenih Petroviću bio je zbornik “Otkrivanje drugog neba: Rastko Petrović“, koji su 2003. godine u izdanju Kulturnog centra Beograda priredili Mihajlo Pantić i Olivera Stošić. Potom je 2005. godine objavljena obimna „Poetika Rastka Petrovića: struktura; kontekst“ Bojana Jovića, u kojoj se autor bavio sistematizacijom eksplicitne i implicitne poetike Rastka Petrovića i njenog odnosa prema poetikama evropske avangarde; iste godine i studija Predraga Petrovića „Avangardni roman bez romana“, u kojoj će značajna poglavlja biti posvećena upravo Rastkovim kratkim avangardnim romanima. Iz ove studije proisteći će i naredna knjiga Predraga Petrovića, „Otkrivanje totaliteta“, koja je u potpunosti posvećena prozi Rastka Petrovića.
Poslednjih godina u Službenom glasniku objavljeno je nekoliko studija o srpskoj avangardnoj književnosti i, u okviru toga, naročito o Rastku Petroviću, među kojima i 2011. godine studija „Kreativni haos“ Zdravka Petrovića, tačno 90 godina nakon što je u biblioteci „Albatros” štampan roman „Burleska gospodina Peruna, boga groma“. Iste godine Akademska knjiga objavljuje „Osvajanje modernog: kratka proza Rastka Petrovića i žanrovsko raslojavanje srpske avangarde“ Kristine Stevanović. Objavljivanje ovakve dve knjige u ograničenoj književnonaučnoj produkciji Srbije, značilo je važnu i zasluženu posvetu devedesetoj godišnjici od izlaska Burleske. Zajedničko svim autorima jeste nastojanje da daju celovite i pregledne studije o poetici Petrovićevog dela, s naročitim akcentom na kratkim romanima. Cilj je utvrditi stvarno mesto Petrovićeve proze u razvojnoj liniji srpske književnosti dvadesetog veka, njen odnos prema evropskoj prozi, te uočiti odjek koji ova književnost ima u savremenosti.
Studija Zdravka Petrovića „Kreativni haos“ naslanja se na čitav vek dugu tradiciju proučavanja književnog opusa Rastka Petrovića. Autor polazi od ideje da je, među drugim Rastkovim delima, ovaj roman naročito zanemaren i nastoji da svojom studijom to donekle ispravi. Dva centralna poglavlja bave se utvrđivanjem mesta „Burleske gospodina Peruna, boga groma“ u kontekstu rane avangarde u srpskoj književnosti, pitanjem žanrovskog određenja, kao i strukture ovog romana i tumačenjem različitih avangardnih tehnika i postupaka koji su u osnovi autentičnosti ovog dela. Studija daje značajan doprinos u pogledu razumevanja mesta Burleske u kontekstu srpske avangardne književnosti.
„Burleska“ je do naših dana tumačena uglavnom u kontekstu avangardističkog poetičkog radikalizma, kroz uočavanje novina koje je avangarda unela u međuratnu srpsku književnost, pa se, u skladu s tim, uglavnom ukazivalo na značaj avangardne proze, među kojom i „Burleske“, na konačno konstituisanje antimimetičke tradicije u srpskom romanu. Autor pak smatra da je važno da se ovom romanu pristupi postupnije i partikularno, uz puno uvažavanje njegove slojevitosti kao najvažnije odlike ovog književnog teksta. Te je slojeve potrebno razlistati, od preoblikovanog mita i tradicije do avangardnih tehnika razgradnje romana – te svakom od njih pristupiti pojedinačno, kako bi se objasnili i shvatili struktura i značenje Petrovićevog romana. Tako već u predgovoru autor najavljuje da će se u svojoj studiji u najvećem delu baviti ,,analizom mnogobrojnih postupaka razgradnje, odnosno destrukcije ili transformacije romaneskne forme” i upravo će poglavlje posvećeno strukturi Burleske naći centralno mesto u njegovoj studiji. Autor uvodi sintagmu konstruisana dekonstrukcija, koju koristi i u podnaslovu svoje studije, kako bi ukazao na osmišljenost, pažljivo koncipiran odnos dekonstrukcije prema romanesknom žanru. Odatle, to je i glavni i najveći zadatak koji autor stavlja pred sebe – da taj tzv. haos Petrovićevog romana, koji se često pripisivao avangardnoj razigranosti, buntu ili nemaru, rasvetli kao brižno i promišljeno konstruisan tekst, koji ukazuje na velikog pisca koji je svoj „haos” pažljivo i kreativno osmislio. Kreativni haos je, prema autoru, upravo konstruisanje dekonstrukcije kao brižno građenje razgradnje, osvešćena dekonstrukcija žanra koja se ostvaruje posredstvom upotrebe složenih postupaka koji u konačnici stvaraju privid haosa.
Petrovićev tekst značajno korespondira sa radovima još jednog autora, Predraga Petrovića, koji je autor studija „Avangardni roman bez romana“ i „Otkrivanje totaliteta“. U novijim proučavanjima, upravo su ova dvojica autora dali najveći doprinos novim čitanjima proze Rastka Petrovića.
Studija „Otkrivanje totaliteta“ u celosti je posvećena pitanjima individualnog, istorijskog i mitskog postojanja čoveka kao glavnom interesu Petrovićevih romana. Predrag Petrović svoju studiju temelji i upravlja prema pojmu totaliteta, odnosno ,,strasti za totalitetom” kao glavnim obeležjem saznajne i poetičke sklonosti Rastka Petrovića. Autor ističe Rastkovo tretiranje romana kao enciklopedijske forme, te njegov pogled na roman koji je uvek u kontekstu umetničkih i naučnih promena svoga doba.
Baveći se pitanjima totaliteta, strukture i žanra ovih romana, Predrag Petrović otvara i pitanja važna za razumevanje naše književnosti, kulture i umetnosti u prvim decenijama dvadesetog veka, ali i više od toga – onoliko daleko koliko je i Rastko otišao u svom sagledavanju sveta. Dok njegovi savremenici, poput Andrića ili Crnjanskog, čovekovu sudbinu i smisao ljudskog postojanja sagledavaju kroz celinu istorijskih i društvenih zbivanja, Rastko odlazi dalje; svoj interes širi na kosmičko i metafizičko kao odraz totaliteta, čiji je individualna svest integralni, neodvojiv deo. U tom ključu Predrag Petrović u svojoj monografiji čita Rastkov romaneskni opus.
Rastko Petrović svojim je književnim delom anticipirao većinu poetičkih, narativnih i žanrovskih promena koje su u narednim decenijama obeležile srpsku književnost, a neumanjen je njegov uticaj i danas. Proučavaoci ga neretko vide kao preteču nekih od najznačajnijih (post)modernih pisaca poput Bore Ćosića, Milorada Pavića i Svetislava Basare. Njegovo književno delo stavlja pred naučnike i istraživače zadatak da mu u istoriji srpske književnosti osiguraju mesto koje mu pripada, a pred čitaoca izazov istinski uzbudljivog čitalačkog iskustva književnog opusa, koji je po mnogočemu jedinstven u našoj književnosti.