Pavle Solarić, nacionalni prosvjetitelj i preteča romantizma (2)
DOSITEJ OBRADOVIĆ I PAVLE SOLARIĆ
Februar 2019
U ovom odnosu Dositej je imao ulogu učitelja u biblijskom smislu riječi, jer je u Solarićevoj velikoj učenosti i spremnosti da se stavi u službu narodnom prosvjećivanju prepoznao svog istinskog nastavljača i sljedbenika, uzvikujući u jednom od prvih sačuvanih pisama Solariću: „Ima Serbija Solarića“
Solarić je Dositeja pominjao kao svoga nastavnika i dobrohota, a ovaj njega uzimao kao svoje duhovno čedo. Njihov rad se odvijao uz međusobnu podršku i staranje oko konkretnih knjiga i planova, ali je važniji širi okvir ove saradnje, gdje se popunjava mapa očekivanja ili mapa potreba savremenog srpskog društva, naroda koji tih decenija iz roda, imena, vjere i jezika postaje nacija i obnavlja državu. Davnašnja tema srpske književne istorije, posebnih članaka i studija, filoloških komentara i biografskih istraživanja, nikada nije zahvaćena s obzirom na mnogostruku građu koja se tiče njih dvojice.
Na prvom mjestu su obostrana pisma i njihova pisma drugima o međusobnim vezama. Ona svjedoče o stalnoj podršci i interesovanju jednog za rad drugoga. Drugi aspekti se tiču književnih i naučnih djela (pjesama, osvrta, komentara) koja govore o njihovim odnosima, gdje se naročito izdvaja Solarićevo nastojanje da dođe do Dositejeve rukopisne zaostavštine i da je objavi (dalmatinski spisi, pisma, Mezimac). U tom okviru od posebnog je značaja izdavanje posljednjeg značajnog Dositejevog djela (Mezimac, 1818), mada bi bez Solarićevog truda velik dio Dositejevih kasnije objavljenih rukopisa (pisma, dalmatinski spisi) vjerovatno propao.
U ovom odnosu Dositej je imao, ne bismo rekli pokretačku, već ulogu učitelja u biblijskom smislu riječi (kako je Dositeja nazvao Jovan Skerlić). On je u Solarićevoj velikoj učenosti i spremnosti da se stavi u službu narodnom prosvjećivanju prepoznao svog istinskog nastavljača i sljedbenika, uzvikujući u jednom od prvih sačuvanih pisama Solariću: „Ima Serbija Solarića“. U to vrijeme (krajem 1804) Dositej je objavio pjesmu „Na insurekciju Serbijanov“ i kad govori „Serbija“ on misli ne samo na srpski narod već na zemlju koja je pošla u borbu za oslobođenje, kojoj će se za koju godinu i sam priključiti.
Po Solarićevom tvrđenju, on se sa Dositejem upoznao u Trstu, u jesen 1803, a 10. decembra je u Padovi ugostio Dositeja i Atanasija Stojkovića, slavnog već po Fisici i prvim romanima u novijoj srpskoj književnosti. Trst se nije slučajno našao na Dositejevom putu. Grad bogatih trgovaca i brodovlasnika, postao je i stjecište tada vodećih srpskih pisaca iz više generacija. Dositej je došao u Trst u ljeto 1802, na poziv bogatih trgovaca, s ponudom da izdaje knjige za narod. Uskoro se upoznao sa Solarićem, tada korektorom srpskih knjiga u Veneciji. Za svoje zamisli o širenju prosvjete i osnivanju škola među Srbima brzo je pridobio mladog, učenog Solarića, koji se orijentisao na prevođenje i popularizaciju naučnih izdanja. Kad je izbio Karađorđev ustanak, Dositej je među najagilnijim agitatorima za pomoć ustanicima, prilažući i sam 400 forinti, polovinu svoje imovine.
Uz manje prekide, Dositej je boravio u Trstu od 1802. do polaska za Srbiju, 13. juna 1806. Ostao je u tom periodu u tijesnim vezama sa Solarićem, pomažući idejno i materijalno ostvarivanje svojih starih zamisli o širenju prosvjetiteljske literature i osnivanju srpskih škola. Te su se zamisli ticale jezika srpske knjige, opšte istorije, geografije, prevodne literature, knjiga za narod uopšte (poučne literature), nalazeći plodno tlo među mladom generacijom učenih Srba. Jedni su ih prenosili u pripovijedanje (romani M. Vidakovića), drugi u prevode romana i istoriografskih, geografskih, pedagoških i filozofskih djela. Gotovo jedna mala biblioteka proistekla je iz Dositejevih podsticaja, gdje je Solarić bio među prvim po broju djela (geografija, filozofija, etika, filologija, filantropija…).
Kao što se dobro zna, ove generacije je opsjedala i misao o srpskom jeziku u književnosti. Teškoće nije stvarao narodni jezik, manje ili više ujednačen na cijelom štokavskom području („opšti prosti dijalekat svi znadu“, piše Dositej u Pismu Haralampiju, 1783), već jezik knjige, koji je počeo da se rusifikuje i da se u tom obliku uzima kao književni jezik. S proklamovanjem potrebe da se piše jezikom koji razumiju svi, a služeći se jezikom koji je učen u školama ili preuziman iz knjiga, stvarana je mješavina bez jasnih gramatičkih pravila (odnosno „po pravilima babe Smiljane“, kako je napisao Pavle Kengelac, a popularizovao Vuk u polemikama sa savremenim književnicima). Solarić je takođe prihvatio ideju da se piše narodnim jezikom, ali ga je njegova filološka „slavenstvjušča“ orijentacija, sklonost etimologisanju i gradnji novih riječi, odvela u leksičko-sintaksički haos. Kod Dositeja se više može govoriti o žanrovskom diferenciranju jezika: autobiografska i narativna djela uopšte piše dobrim narodnim jezikom, dok je u esejima daleko veći upliv ruskoslovenskog.
Još ih neposredno povezuje snažno rodoljublje. Za njih se, pored Lukijana Mušickog, a potom Vuka Karadžića, može reći da su ključni nosioci nacionalnog preporoda, orijentisani na stvaranje novih temelja nacionalne kulture (jezik, književnost, škola, periodika, izdavačke kuće, štamparije). Solarić je takođe nosilac ili začetnik novih disciplina, među kojima je kritika teksta (tekstologija), bibliografija, geografija, filologija u širokom smislu te riječi. On je, međutim, više nego sljedbenik Dositejevog učenja i Dositejevih nastojanja. Škole, knjige, rodoljublje, narodni jezik, dosezanje prosvijećenih evropskih naroda, to su opšti ciljevi epohe prosvjetiteljstva u srpskoj kulturi. Solarić u ta opšta pitanja unosi metodološku svijest i analitički jezik rasprava i ogleda. Dok Dositej govori jezikom propovjedi, nagovaranja, pripovijedanja, polemisanja, slika, Solarić je diskurzivan i pragmatičan. On je nosilac nove faze prosvjetiteljstva, koja sa opštih ciljeva (kako ih je naznačio Dositej) prelazi na njihovu konkretizaciju, specijalizaciju ili nacionalizaciju. On, kako je primjetila P. Lazarević Di Đakomo, Dositejeve ideje uklapa ne samo u šire, već i u modernije evropske okvire prosvjetiteljstva kao što je filantropizam (2015: 155-156, 169), odnosno nastojanje da se srpska škola i srpsko školstvo utemelji na savremenim modelima vaspitanja.
Solariću je nedostajala Dositejeva stilska vibrantnost i neposrednost i, ako se tako može reći, stvaralačka sloboda ili stvaralačka energija. Prevodeći tuđe knjige, on je, međutim, redovno nastojao da ih aktualizuje u vezi sa potrebama srpske kulture. Pišući za njih predgovore ili pogovore, progovarao je i o sebi (autobiografski), i o prilikama u srpskoj kulturi. I u jednom od svojih najvažnijih djela, Pominak knjižeski (1810), formu kataloga „Greko-iliričeske pečatnje Pane Teodosija“ počinje obimnim predgovorom ili uvodom, prelazeći u kulturnoistorijsku, kulturološku i geopolitičku raspravu o srpskom narodu, njegovom odnosu prema evropskim narodima i prema narodima u okruženju. Dositej o tome govori u želji za slobodom (posebno naroda pod turskom carevinom), školom, bibliotekama. Solarić raspravlja o pretpostavkama i uslovima za ostvarenje takvih ideja. Njega je već zahvatio talas borbe za očuvanje nacionalnog karaktera i izbjegavanje, kako kaže, majmunisanja, tj. oponašanja drugih naroda. On postavlja pitanje jedinstva srpskog naroda: samo povezani ljudi mogu da se zovu narod, kaže u Pominku (1810: 66), konstatujući velike regionalne razlike, uočava kulturnoistorijske karakteristike pojedinih dijelova srpskog naroda i prednosti položaja jednih nad položajem drugih (primoraca u odnosu na kontinentalce). Ipak je držao da se jedinstvo naroda, bez obzira na rascjepkanost, pomiješanost s drugim narodima, može postići knjigom (vjerskom i svjetovnom) i (pravoslavnom) vjerom.
Solarić je i izdavač i prevodilac prve geografije na srpskom jeziku (1804), kao proširen prevod djela Adolfa Hristijana Gasparija u dvije knjige. Posebno je napisao Ključić u moje Zemljeopisanije, u uvodu gotovo ponavljajući Dositejev izbor vrlina (ljubav i prijateljstvo), zalažući se za narodni jezik, traži odobrenje, međutim, za svoje kovanice i svoju neumjerenu smješu „jezika“, i piše u obliku pisama prijatelju stručne članke, slijedeći formu drugog dijela Dositejevog Života i priključenija. Lingvist, gramatičar, paleograf, autor priručnih knjiga, Solarić je izrazitiji po idejama i pokušajima nego po njihovim ostvarenjima.
Među starijim istoričarima književnosti (Nikola Andrić, Jovan Skerlić, pa i Jovan Deretić) u njegovom opusu se najmanje cijenila poezija, gotovo slučajno sačuvana, staranjem prijatelja i uredništva LMS oko prikupljanja i objavljivanja. Tek je s drugim izdanjem Antologije starije srpske poezije M. Leskovca i istorijama srpske književnosti Milorada Pavića (Istoriji srpske književnosti klasicizma i predromantizma: Klasicizam, 1979; Predromantizam, 1991) Solarićeva lirika dobila potpuniju i afirmativniju recepciju. Pavić je u njoj izdvojio jake znakove sloveniziranja antičke mitologije i gradnju slovenskog panteona, kult prirode i „očovečenje Boga“, apologiju sela, povjerenje u nacionalnu budućnost, otkriće sna, ljubav itd. Izdanje Zdravka Krstanovića (2000) konačno je ovu poeziju učinilo pristupačnom, posebno u okvirima izučavanja književne tradicije Srba u Hrvatskoj, počev od izdanja Stanka Koraća (1971; 1987).
Kako je ovdje cilj da se istakne odnos između dvaju nosilaca srpskog prosvjetiteljstva, pomenućemo da je zapažena srodnost Solarićevog stiha (metrike) sa stihom Dositeja Obradovića (M. D. Stefanović), što je najvjerovatnije posljedica zajedničkih obrazaca. Tome se može dodati i satiričan stav prema pomodarstvu i prisan odnos prema čitaocu. Ironičan prema basnama (bajkama) o zlatnom dobu, Solarić ih uzima da se naruga gubitku vrijednosne orijentacije u novom vremenu: racionalan i racionalistički duh, bio je kritičan prema podređivanju zlatnoj groznici i novčanim interesima. S tim je u tijesnoj vezi pjesnikov satiričan pogled na zle običaje (ne toliko folklornog porijekla, već savremenog života), pomodarstvo, oholost, preziranje svoga naroda („Ženidba po modi”, „Huda Srbkinja”). Koliko time nastavlja jedan od vodećih motiva građanske poezije i Dositejevih pogleda toliko je blizak i pjesmama mlađih, Jovanu Steriji Popoviću, Nikoli Borojeviću ili romantičarima, Milici Stojadinović Srpkinji i Zmaju. Takođe je s posrednim korijenom u Dositeju otpor lažnoj kulturi i nehumanom napretku zapadnoevropskih civilizacijskih modela (istraga američkih Indijanaca).
Solarić, sa svojim etimologisanjem, potragom za korijenima naroda, jezika i civilizacija, bio je osjetljiviji nego drugi prema prolaznosti naroda, jezika, religija i kultura, i možda je prvi u srpskoj tradiciji istoriju opisao kao groblje propalih naroda i svrgnutih bogova:
Mnogima se ime zatre, mnogi novo prime,
Mnogi jezik svoj izgube, i božestva s njime.
To mu je otvaralo put da umjesto antičkog hrama Olimpljana uvede slovenski hram, ali i da u svojim ogledima iskaže strah od gubljenja nacionalnog identiteta svoga po srednjoj Evropi i Balkanu rasijanog naroda. U Pominku (1810) se pitao: „Serblji doma poturčili se s Turci, nekija vjerom, a svi naravami, povlašili se s Vlasi, pomađarili s Mađari…! Šta je jošče trebalo, pak da iščezne ovoga imena narod?” Zanesen, kao i Dositej, ognjem “slobode srpske na Dunavu i Savi”, slavom Karađorđeva ustanka, činilo mu se da će budućnost svjetlija: “Kakva god bude iz ninješni (tj. sadašnjih) borenija, biće bolja ot bivše, sudbina naroda Srpskoga.” Proročke vizije nacionalnog oslobođenja i vaskrsa srpske države potvrđivao je stihom „Časi su se približili opet našeg Carstva” (u nenaslovljenoj pjesmi, u Letopisu, 1833).