Dejan Atanacković: "Luzitanija", Beograd-Zemun: Besna kobila, 2018.
ISTUMBANA KUTIJA “LUZITANIJE”
Septembar 2018
Zbog inovativne i jedinstvene kombinacije tema, zbog izuzetno snažnih slika, kao što je na primer ona u kojoj psihijatrijski pacijenti iznose na leđima preparirane životinje iz muzeja u plamenu, a ljudske i životinjske senke se stapaju, zbog dragocenih sentencioznih uvida u savremene probleme kao što je „strah od ludila veći je od straha od smrti“ Luzitanija će, predviđamo, pobuditi još mnogo različitih čitanja
Česta određenja ovogodišnjeg dobitnika Ninove nagrade kao „debitanta“ stvaraju senzacionalistički kontekst za sva dalja čitanja Luzitanije. Dodatno, isticanjem činjenice da je Dejan Atanacković vizuelni umetnik koji se pre ovog romana nije bavio književnim radom budući čitalac se poziva na zauzimanje stava i pre nego što je knjigu otvorio. Pokušaćemo ovde da ovakav, nametnuti mitologizujući kontekst jednostavno zaobiđemo. Imajući u vidu da svaki autor ima svoj jedinstveni put, u načelu bi moralo biti potpuno irelevantno za umetničku vrednost da li je njegov roman prvi ili deseti.
Iako je Luzitanija izvorno istorijski toponim (teritorija u okviru Rimskog carstva koja je obuhvatala deo današnje Portugalije i Španije), naslov romana se pre svega odnosi na britanski brod potopljen 1915. i na utopijski organizovanu bolnicu za mentalno obolele u Beogradu koja tokom Prvog svetskog rata zadobija status države, pri čemu ovo drugo značenje, premda delimično zasnovano na činjenicama, prvenstveno pripada domenu fikcionalnog i ključno je za građenje metaforike romana. Poslednje dve upotrebe imena Luzitanija ujedno čine uporišne tačke fabule – povezuje ih jedan od junaka, Teofilović, koji preživljava potapanje gigantskog broda i, prolazeći podzemnim putevima, dospeva u beogradsku Luzitaniju. Na taj način naslovna reč funkcioniše istovremeno kao označitelj polazišta i odredišta jednog putovanja. Druga linija priče, koja prati nestajanje taksidermiste Vasilija Arnota, takođe je vezana za Luzitaniju jer skice njegove nerealizovane diorame dospevaju do doktora Stojimirovića, a kasnije i famozna kutija, koju donosi Humbolt (vodič nalik zecu).
Kao što se već naslućuje, tematika romana s jedne strane vezana je za reinterpretaciju istorijskih zbivanja, dok se sa druge tiče odnosa modernog društva prema ludilu. Složenim prepletom likova, kroz ponavljanje, nagomilavanje i variranje određenih lajtmotiva kristališe se slika sveta u kojem dominira rat, čiji je uzrok imenovan kao glupost. U tom kontekstu ličnih sitnih i krupnih interesa, karijerizma, manipulacije ljudskim životima, ludilo se ukazuje kao kontrapunkt koji, zajedno s razumom, pokušava da bude alternativa sveopštoj gluposti. Ludilo, prema tome, nije romantičarski idealizovano, pa čak ni ludički glorifikovano kao kod Erazma; ono je samo posledica nemogućnosti pojedinca da se u dati svet nasilja uklopi. Ono što daje prednost ludilu u odnosu na glupost je njegova oslobođenost od namere, intencionalnog činjenja zla i nanošenja bola. Ludilo, razum i glupost povezani su neophodnošću građenja nekakvog odnosa s animalnim, budući da pripadaju sferi ljudskog, u kojoj jedino i nastaje, odnosno opstaje odrednica animalnog.
Roman Luzitanija ima mozaičnu kompoziciju – poglavlja međusobno ostvaruju neku vrstu „organske“ veze, koja je manje u konkretnim tokovima radnje, a više u dozivanju i međusobnom nadograđivanju nekoliko ključnih motiva. Stvara se utisak nelinearnosti i mogućnosti drugačijeg redosleda poglavlja, iako to u njihovom označavanju nije sugerisano (naprotiv, ona su obeležena rednim brojevima). Neki od bitnih motiva zaslužnih za efekat celovitosti ovog romana su: kutija, kestenovo drvo, životinjska maska, telo kao pejzaž, patološko udvajanje i dekompenzovanje ličnosti. Oni se pojavljuju u svakoj od priča, bilo da su u pitanju narativni tokovi koji prate glavne junake ili da je po sredi samo epizoda, odnosno pripovedanje nekog lika. Na taj način, stvara se utisak da je roman sav u digresijama i da one imaju jednaku važnost kao i dva osnovna toka – priča o gospodinu Teofiloviću, s jedne, i o Vasiliju Arnotu, s druge strane. Ovakva kompozicija, u spoju s već pomenutim motivima zaslužna je za dominantnu oniričnu atmosferu romana. Kao što su u Teofilovićevom umu „događaji rasuti kao predmeti u dobro istumbanoj kutiji“ (str. 53), tako se sam roman može razumeti kao jedna istumbana kutija, u kojoj je glavni kompozicioni princip rasutost, a konstante se uspostavljaju vertikalnim, a ne horizontalnim povezivanjem, što je postupak veoma blizak poeziji i slikovnosti u jeziku, a manje je uobičajen u narativnoj prozi.
Likove karakteriše fluidan identitet, koji se sastoji u tome da se ogledaju jedan u drugom do te mere da se njihovi identiteti pretaču i da ih je, bez čitalačkog napora posvećenog beleženju imena, teško razlikovati i pratiti zasebno. Oni su kontekstualizovani nekim „objektivnim“ koordinatama (vremenski i prostorno, bilo da su u pitanju fikcionalizovane istorijske ličnosti ili potpuno fikcionalni likovi), ali i koordinatama koje proističu iz samog tkiva romana, kao što su odnosi sa životinjsko-ljudskim vodičima, crteži, opsesivna interesovanja, što sa jedne strane stvara utisak njihove plošnosti ili nedovoljne produbljenosti, dok sa druge može ostaviti i sasvim suprotan dojam kompleksnosti koja nastaje u nedorečenostima i mogućnostima čitaoca da nadograđuje priču. Važno je istaći da među likovima romana nema istinskog dijaloga, pa bi se roman mogao smatrati monološkim. Stiče se utisak varijacija jednog istog lika koji se sam u sebi usložnjava i raspada, pa tako i nestaje (u više varijanti). Životinjsko-ljudski likovi funkcionišu kao osvetljenje ljudskih, a doktor, učitelj i vodiči (koji su istovremeno i životinje, animalni delovi ličnosti) kao komentatori bez dublje karakterizacije. Simetrije i ogledanja zamenjuju psihologizaciju likova.
Tema pod koju se mogu podvesti sve ostale i koja je najzaslužnija za pomenutu „organsku“ celovitost dela, jeste tema animalnog. To je životinjsko koje sa životinjama nema mnogo veze, možemo reći – to je ljudska animalnost inspirisana životinjskim svetom ili naknadno poistovećena s njim. Ono je u knjizi oličeno u hibridnoj anatomiji životinjsko-ljudskih pojava. U okviru svojevrsnog pozorišta i scenskog kretanja ulicom, prenošenja scene u prostor života, stavljanjem maski životinja ili simboličkim sjedinjavanjem sa životinjama tokom iznošenja taksidermijskih preparata iz prirodnjačkog muzeja, pacijenti Luzitanije (bolnice) čine vidljivom svoju fantazmatsku animalnost i karnevalski u nju uvlače slučajne prolaznike. Paradoksalno, povorka „ludaka“ na taj način deluje, ako ne terapijski, onda bar katarzično na posmatrače, koji bivaju u nju uvučeni. Glavna misterija u romanu je preparirano biće koje oblicima upućuje na ljudsku figuru, a veličinom na mačku ili neku drugu malu životinju. Likovi za postanak ovog preparata vezuju brutalne postupke kao što je sabijanje na male dimenzije „na živo“, što bi podrazumevalo užasnu fizičku patnju čoveka podvrgnutog takvom postupku. To je veoma upečatljiva slika koja u sebi velikom snagom koncentriše osnovni problem kojim se bavi roman Luzitanija – u kakvoj je vezi ljudska psiha sa telom, da li je ono mesto animalnosti budući da se od životinjskog bitno ne razlikuje ili je već podvrgnuto nasilju samim tim što pripada razumnom biću. Iako naravno na ova večna pitanja nema nekog tendencioznog odgovora, čini se da se iz više paralelnih priča telo ukazuje kao složena organska struktura koja preplavljuje imaginaciju i poput fasada u stilu Jugenštila razbokoreno se razlaže na sve manje delove u patologijom zahvaćenoj psihi.
Zbog inovativne i jedinstvene kombinacije tema, zbog izuzetno snažnih slika, kao što je na primer ona u kojoj psihijatrijski pacijenti iznose na leđima preparirane životinje iz muzeja u plamenu, a ljudske i životinjske senke se stapaju, zbog dragocenih sentencioznih uvida u savremene probleme kao što je „strah od ludila veći je od straha od smrti“ (str. 104) Luzitanija će, predviđamo, pobuditi još mnogo različitih čitanja, reakcija, polemika, a možda i neku ekranizaciju. Obim teksta nam ovde nije dozvolio da dotaknemo mnoge aspekte, ali se nadamo novoj prilici za detaljnije bavljenje romanom.