Historijske podjele i sporovi u Srbiji
KAKO SE VRATITI KUĆI?
Septembar 2018
Današnje rasprave u Srbiji o sudbini Kosova i Metohije, sporovi u kulturi između „narodnjaka“ i „mondijalista“, obračuni u politici između „demokrata“ i „nacionalista“, slijevaju se decenijama u isti lijevak animoziteta između onih koji Srbiju u svakom segmentu vide kao zemlju okrenutu starim običajima, pravoslavlju i Rusiji i onih koji je vide kao sekularnu zemlju, okrenutu današnjim opće propisanim liberalnim vrijednostima i Zapadu
Legenda kaže kako se neki čovjek u jednom selu u Srbiji sredinom šezdesetih pojavio na slavi Sv. Nikole sa bradom koja je jednom sredinom lica bila obrijana. Začuđeni susjedi su ga pitali zašto je obrijao pola brade. Čovjek je odgovorio: jedna strana lica je za kralja, a druga za maršala. Ova anegdota na ironičan način pokazuje staru istinu o kroničnoj podijeljenosti srpskog društva koja seže još od Prvog srpskog ustanka prije dva vijeka i zadire u mnoge narodne sfere, od porodice, socijalnih odnosa, kulture i politike. Radi se o općepoznatom sporu između „tradicionalista“ i „modernista“, koji poznaju i mnoga druga evropska društva, ali u Srbiji i na širem prostoru slavenskog juga taj spor, koji traje i danas, karakterističan je po svojoj gotovo rigidnoj strastvenosti, naglim obratima i često ubitačnim rezultatima.
Spomenimo odmah na početku jedan takav sukob u širem zemljopisnom kontekstu, karakterističan za stotine drugih. Nalazimo ga u „Bilježnici namjernog sjećanja“ (Konzor, Zagreb, 1996.) Čede Price o jednom incidentu u sarajevskoj kafani na večeri za vrijeme održavanja Kongresa Saveza pisaca Jugoslavije između Vladana Desnice i Gustava Krkleca. Krklec je čitavo vrijeme provocirao Desnicu: „Znam jednog pisca koji je za vrijeme rata lijepo i dobro surađivao s Talijanima dolje u Zadru, pisao članke u njihovim tamo novinama, čak je priredio za njih i gramatiku našeg jezika…“ Desnica je odgovorio: „A ja znam jednog pjesnika, ustaškog pukovnika, koji je bio urednik ustaškog lista u Zemunu!“ I punu čašu špricera sasu Vladan Gustavu pravo u lice, a onda pesnicom žestoko opali u sljepoočnicu iznenađenog čovjeka. Potpuni šok.
Mali i veliki narodi
Zbog takvih sukoba koji kod nas vječno traju uništavane su karijere, brisane su i zaboravljane ljudske biografije, nekada se i gubila glava, ali svi ti sukobi govore da su na ovim prostorima, u intelektualnim krugovima ili u politici, mali ogorčeni ratovi bili puno češći nego mirni dijalozi i pristojne debate. Povijesni kontekst takvih nemira davno je još uočila Isidora Sekulić, briljantna i osjećajna kroničarka srpskog društva: „Mi nikada nismo imali vremena da mirno izgrađujemo svoju kulturu. Ratovi, zbegovi, lutanja, razaranja, građenja na ruševinama, to je naša istorija. Pa i onda kada smo stvarali, sve je išlo vrtoglavom brzinom, slamalo je ljude… A naš narod? Divne, sjajne, jedinstvene pobede, a narod mali, pa mali. Mali zbog svog uskog, nekulturnog nacionalizma.“ Današnje rasprave u Srbiji o sudbini Kosova i Metohije, sporovi u kulturi između „narodnjaka“ i „mondijalista“, obračuni u politici između „demokrata“ i „nacionalista“, slijevaju se decenijama u isti lijevak animoziteta između onih koji Srbiju u svakom segmentu vide kao zemlju okrenutu starim običajima, pravoslavlju i Rusiji i onih koji je vide kao sekularnu zemlju, okrenutu današnjim opće propisanim liberalnim vrijednostima i Zapadu. Jedan od prvih srpskih antropologa, znameniti Jovan Cvijić, dubinsko srce balkanskih podjela vidi u različitim i suprotstavljenim tipovima mentaliteta: jedan je dinarski a drugi je tzv. rajinski. Dinarci, ljudi sa planina, prema Cvijiću su „ljudi živog duha i tanane inteligencije, maštoviti, impulzivni, pravični, patrijarhalni i moralni. Imaju nacionalnu svest i junačku krv.“ Rajinski mentalitet pak, kaže Cvijić, karakterističan je za plodne doline Morave i Vardara, „kod bespomoćnog pravoslavnog stanovništva koje je vekovima bilo izloženo Turskim i Arbanaškim pljačkanjima i zulumima. U neprestanom strahu od dušmana i pod stalnim pritiskom težnje za održanjem golog života razvio se podanički mentalitet potištenih i servilnih ljudi.“ Prevedeno na današnji jezik, „dinarci“ su tvrdi tradicionalisti okrenuti prošlosti i vjekovnim vrednotama a „rajinci“ su nestalni pragmatični kompromiseri, spremni prihvatiti svaki tuđi utjecaj i uklopiti se u svaki novi izazov. Cvijićeve bilješke pisane su pred više od stotinu godina, ali, bez ulaženja u detalje, djeluju nam i danas vrlo poznato i blisko.
Karakteristike mnogih društvenih sukoba na širem prostoru Balkana ojačane su činjenicom da se tu, generalno historijski, uvijek radilo o granici kulturnih utjecaja, političkog prestiža i geostrateških interesa. Na papiru ova ocjena zvuči avanturistički šarmantno i uzbudljivo, ali u životu taj vjekovni sudar svjetova na malom prostoru brdovitog Balkana proizveo je mnoge društvene eksplozije, koje su rezultirale lošim pamćenjem, zlom krvi i osvetom prvom prilikom bilo kojeg tipa. Ili kako navodi srpski publicist Branko Dragaš: „Ako sumiramo sve što se dešavalo u istoriji Srba, naročito u poslednja dva veka, onda možemo da uočimo postojanje dve suprotnosti koje se međusobno isključuju, preziru, ogovaraju i toliko mrze da su spremne i samu državu i narod da unište kako bi, jedna drugoj, dokazale da su u pravu i da su baš one te koje jedino mogu spasiti Srbe od konačne propasti i nestanka.“ Taj mentalitet ratoborne isključivosti i borba do zadnje kapi krvi, „do istrage vaše ili naše“, krasi mentalitet ne samo zemlje Srbije nego i šireg južnoslavenskog prostora i on nije karakterističan, kako bi se moglo misliti, samo za „konzervativce“ nego i za one koji se kite osjećajem tolerantnosti i na ponosne zastupnike lijevih i liberalnih ideja. Taj totalitarizam mišljenja i rigidni odnos prema drugoj opciji u kulturi ili politici, bila je i ostala konstanta atmosfere i raspoloženja u srpskom društvu sve do danas. Ili, kako kaže Dušan Proroković, izvršni direktor Centra za strateške alternative u Beogradu: „Za evropejce, nacionalisti i patriote su šovinisti, retrogradne snage i sile mraka a za rodoljube, evropejci su strani plaćenici, izdajnici i zapadni špijuni… U celoj Evropi primetan je sukob tradicionalnog i liberalnog, ali su u Srbiji u pozadini toga geopolitički razlozi“. Ako je o geostrateškim razlozima riječ sigurno je da se nacionalizam Francuza ili Britanaca promatra na jedan način, a nacionalizmi na Balkanu na drugi, jer, ponavljamo, to je taj sindrom granice na kojoj po nekoj zemljopisnoj sudbini žive stoljećima Srbi i drugi narodi i ta granica prelamala je na dramatičan način svjetske geostrateške odnose više puta u povijesti. Višestoljetne borbe s Turcima, interesi nekoliko evropskih velesila na Balkanu, prodor evropskih ideja, sve je to od Srbije stvorilo prostor neprestane nervoze u kojem je nekome važnije bilo, od bilo kakvog dijaloga, da li su mu otkriveni bokovi i tko mu je iza leđa. Dobro je tu nervozu historijske muke i nevolje naslikao književnik Milovan Danojlić govoreći o Srbima kao o ljudima koji su „pristigli bežeći od zla, spremni na najgore, koji nastupaju sa grčem oko usta, pa im taj grč ostaje i pošto se zakuće i odomaće.“ O tom mentalitetu silovitosti na područja na kome žive Srbi vrlo kritički piše i publicist Momčilo Đorgović, autor knjige „Tragedija jednog naroda – šta ljude u Srbiji nagoni da rade protiv sebe“: „Ako imate jedno imigrantsko područje, kao što je bila Srbija polovinom 19. veka, a i danas je, na koje su došli ljudi sa raznih strana, iz nekih pastoralnih i montanjarskih predela, tim ljudima je pojam zakona nerazumljiv i oni ne vide smisao da ga se drže. Takvi ljudi ne znaju šta je država i oni ju razumeju na najjednostavniji način: da se treba udružiti u stranku koja će osvojiti i zaposednuti državu i koristiti ju da bi se obogatili članovi te stranke. Takva država je uvek ‘neprijateljska’ ukoliko je drži kakva druga stranka. I danas je tako: država se posmatra kao plen.“ Možda je ovakva ocjena pomalo preoštra, jer je u Srbiji, bez obzira na Turke i sve moguće nedaće, vjekovima, objektivno rečeno, vladao moral tradicionalnog patrijarhalnog poštenja i domaćinske gostoljubivosti, naslonjenih na pravoslavlje i starodrevno shvaćanje života, ali ta stalna vjetrometina i nesređenost prilika u de facto okupiranoj zemlji učinila je da obični ljudi, osim pogače za dobrodošlicu, uvijek su uza sebe imali i skrivenu kuburu, zlu ne trebalo.
Prostor nervoze
Zato pojmovi kao što su patriotizam i kultura, smatra već spomenuti Dušan Proroković, u ostatku Evrope zvuče na jedan način, a u Srbiji na drugi. Kada na primjer jedan Francuz kaže, nastavlja Proroković: „Ponosan sam što sam Francuz i pripadam naciji koja je dala Napoleona, Voltera, Molijera i najpoznatije slikare“, on je šarmantni patriota koji njeguje evropske vrijednosti, usprkos činjenici što je Napoleon svojevremeno pokorio pola Evrope. Kada čovjek iz Srbije kaže: „Ponosan sam što sam Srbin, što je srpska država jedna od najstarijih nezavisnih zemalja u regiji, što je car Dušan još u ono vrijeme donio moderan zakonik, što su Srbi bili na pobjedničkoj strani u oba rata,“, on je antievropejac, zagledan u prošlost, zvecka oružjem i vraća naciju u mračne devedesete.“ Ostale evropske zemlje nemaju problem sa žigosanjem rodoljublja, smatraju mnogi analitičari, jer nisu imale, kao što je to imala Srbija, konstantan diskontinuitet u historijskom razvoju. Slikovito rečeno, Srbiju je vazda nešto prekidalo: pred kraj 19. vijeka bila je na korak do modernizacije države, škole i vojske, kada su ju sačekali prvo balkanski, a zatim i Prvi svjetski rat. Od njega se Srbija nije ni oporavila, a uslijedili su Drugi svjetski rat i dolazak komunizma… On je trajao 45 godina, a onda se dogodio raspad kompletnog ideološkog ustroja socijalizma, novi ratovi, uključujući i onaj na Kosovu, bombardiranje Srbije, ubojstvo premijera Đinđića…Za svaku ideju kakvog-takvog stabilnog razvoja, čini se da za Srbiju nije moglo biti gore.
Slijedom historije, koje je na Balkanu uvijek bilo previše, politika, kultura i umjetnost često su se stapale u eksplozivnu smjesu visoke razorne moći. Gavrilo Princip i drugovi, koji su atentatom na Austro-Ugarskog prestolonasljednika Ferdinanda, hoćeš-nećeš, pokrenuli siloviti kotač povijesti, čitali su Ničea i ruske anarhiste i svađali se sa mirotvorcima Tolstojevog tipa, dok su Koča Popović i drugi vođe socijalističke revolucije bili oduševljeni francuskim nadrealistima i prezirali su romantičare i sentimentalnu literaturu. Razgovora sa tradicionalnom građanskom inteligencijom u takvim okolnostima, osim međusobnih napada, prozivanja i mržnje, nije moglo biti. Tako, sve ono što o znamenitim ljudima u Srbiji u posljednjih sto godina znamo predstavlja kompleksni pejzaž sukoba i raskola u kojima su oni, često, jednog dana osvanuli kao sveučilišni profesori a u suton drugog kao robijaši. Dobar primjer koji oslikava svu dramatičnost takvog pejzaža je autobiografija „Život čoveka na Balkanu“, zaboravljenog novinara i književnika Stanislava Krakova, koji je više puta u životu bio pred streljačkim vodom, aktivni je bio učesnik Prvog svjetskog rata i koji je kraj života proveo u emigraciji, kao protivnik Titove Jugoslavije: „Četiri velika rata kroz koja sam imao prilike da provučem svoj život, nekoliko revolucija, državnih udara, atentata i građanskih ratova, dali su tom životu dramatičan dekor. To nije samo moj život, to je – otklonivši detalje – uglavnom život miliona ljudi sa jednog istog geografskog područja, često nerazumljivog za one koji su bili izvan tog prostora i izvan tog vremena.“
Za zastupnike teorije o nacionalnom identitetu koji se gradi kroz tradicionalne vrijednosti i kulturu naroda kroz stoljeća, rastakanje srpske srednjevjekovne, pa onda i moderne države krajem 19. vijeka bio je presudni faktor. Tako dr LJubiša Despotović, sociolog politike, smatra da je ovdje rodoljublje postalo „nekorektan politički stav“, zbog više uzroka: „Prvi je razgradnja nacionalne države, koja je počela 1. decembra 1918. i nastavila se kroz Kraljevinu, pa kroz Brozovu Jugoslaviju. NJu je pratila razgradnja nacije u korist integrativnog Jugoslavenstva.“ Nacija i država su i dalje razgrađene, jer ne znamo, smatra Despotović, „ni gde su nam granice, ni kom geopolitičkom krugu želimo da pripadamo – evroazijskom ili evroatlantskom.“ Rodonačelnik takvog pogleda na srpsku historiju i nacionalnu sudbinu bio je i „otac nacije“ Dobrica Ćosić. NJegovom čuvenom društvu iz Simine 9, „kuće jeresi“ u Beogradu za vrijeme komunističkog režima pripadali su književnici Dejan Medaković i Antonije Isaković, filozof Mihajlo Đurić, slikari Mića Popović i Petar Omčikus, pjesnik Matija Bećković i mnogi drugi, koji su prolazili razne faze svojih intelektualnih i političkih stavova, ali konačno zajedničko uvjerenje postat će im otužna žalopojka da je, nakon svih povijesnih pokušaja i pogrešaka, Srbija na kraju izgubila. Dobrica Ćosić često bi znao govoriti: „Balkan je kusur u podeli sveta. Kozom nekog balkanskog naroda uvek će se plaćati sitni računi među velikima. A srpskom kozom pre svih drugih.“
Krug dvojke
Na drugom kraju Beograda postojao je opet čuveni kružok Krug dvojke (ili tzv. Druga Srbija), koji se zalagao za otvaranje Srbije prema svijetu i protiv zatvorenosti, nacionalizma i jednoumlja. O njegovim junacima, među koje spadaju Marko Nikezić, Koča Popović, Milovan Đilas, Ivan Đurić, Ivan Stambolić, Zoran Đinđić, Sima Ćirković, Bogdan Bogdanović, Radomir Konstantinović i drugi, piše detaljno historičarka Latinka Perović u knjizi „Dominantna i neželjena elita“, napominjući da je u knjizi željela pokazati da je, za razliku od „nacionalne“ elite, jedna druga elita čitavo vrijeme „pokušavala učiniti nešto drukčije u Srbiji i da je zbog toga bila neželjena.“ Čitava biblioteka knjiga napisana je o podjelama u srpskom društvu, od Karađorđevića i Obrenovića, ljevičara i desničara i književnih raskola još od Dositeja Obradovića. Obračuni su bili nepregledni, burni i nemilosrdni. Na primjer, Oskar Davičo je za moderniste bio „jedan od najvećih pustolova srpske poezije“, dok su ljuti tradicionalisti smatrali da je Davičo „dokaz naše obolelosti“; Danilo Kiš je za tradicionaliste bio „plagijator i folirant“ a za moderniste „luč suvremenosti u srpskom književnom pismu“. O sukobu Miloša Crnjanskog sa lijevom inteligencijom već je sve rečeno, jednako kao i o poziciji Ive Andrića među onom desnom. Slična sudbina bila je u tradicionalnim krugovima namijenjena i Filipu Davidu, Mirku Kovaču, ponešto Borislavu Pekiću, kasnije Biljani Srbljanović, Vladimiru Arsenijeviću, Svetislavu Basari i drugima. Nisu bolje prošli ni tradicionalisti u očima modernista, od Milorada Pavića i Dragoslava Mihajlovića, do Matije Bećkovića, Dušana Kovačevića i natrag.
Kao što rekosmo, sukob između „tradicionalista“ i „modernista“ u svim sferama srpskog društva vuče korijene još iz 19. vijeka, i, uz minimalne predahe, intenzivno traje do danas, povremeno se rasplamsavajući do usijanja. Dobrica Ćosić, predstavnik „tradicionalista“ je umro i pred smrt je priznao: „Ova Srbija je mrtvo more. Biće potrebne decenije da se ona pretvori u radni, prosvećen i građanski odgovoran narod…“ Umro je i Radomir Konstantinović, jedan od najznačajnijih predstavnika „modernista“ i autor toliko hvaljene i jednako tako osporavane ‘Filozofije palanke’. Čovjek koji je često govorio kako je evropska Druga Srbija, jedina moguća budućnost Srbije na kraju života je rezignirano zašutio i prestao je govoriti za javnost… Danas srpska kulturna, intelektualna i politička javnost živi u nekom otužnom međuvremenu, sa osjećajem da je, nakon svega, Srbija poražena i ostavljena na cjedilu, sa neizvjesnom budućnošću i bez prave ideje kuda kao društvo treba ići. Ono što je bez sumnje Srbiji potrebno jest „sto godina mira“, kako upozoravaju mudri glasovi, da bi konačno pronašla sebe i vratila se kući.