Đorđe Kadijević i srpski film fantastike
„LEPTIRICA“ – FILM KOJEG SMO SE BOJALI
Septembar 2018
Fantastika će po prvi puta bljesnuti u punom sjaju sa televizijskim ostvarenjem „Leptirica“ Đorđa Kadijevića, koji se smatra prvim pravim horor filmom u srpskoj kinematografiji. Kadijević je pionirski i hrabro, u vremenu u kojem u jugoslovenskoj filmskoj javnosti nije sa simpatijama gledano na ovaj žanr, realizovao ozbiljne filmove fantastike i horora čiji je status ostao do danas postojan
Kada govorimo o filmskim žanrovima, krećemo se u kategorijama zasnovanim na sličnosti narativnih elemenata, sadržaja, tema ili na sličnosti vrste odgovora – reakcije koju gledalac ima na film. Dok jedni proučavaoci smatraju žanr skupom istovrsnih filmova, za druge žanr je nad-struktura u koju se film uklapa. Film određenog žanra dočarava ,,neki očekivano poseban tip svijeta, u njemu poznate tipove ambijenta, zapleta i likova, predočenih pretežito na narativno očekivane zaplete” . Žanrovske strukture su dinamične, u stalnom nastajanju i nestajanju, ovisne o zahtevima stvaralaca, filmske industrije i publike. Mnogi žanrovi stariji su od filma kao medija – preuzeti su iz književne tradicije. Neki žanrovi povezuju se u više razrede tzv. nadžanrova, kakav je slučaj sa fantastikom, u koju se okupljaju filmovi koji prikazuju ,,izmaštane, a nepostojeće svijetove, one čije se zakonitosti kose sa našim iskustvenim svijetom” . Tako fantastični film obuhvata naučnu fantastiku, avanturističku fantastiku, epsku fantastiku, horor, filmske bajke, magijske filmove (fantazije). Treba istaći ipak da se pojam fantastičnog filma i horor filma ili filma strave ne preklapaju u potpunosti. S obzirom da je kriterijum reakcije glavni objedinjujući činilac žanra – a primarna reakcija je strah – pod žanrom horora podrazumevaju se filmovi sa fantastičnim narativima, ali i oni u kojima efekat straha može proizaći i iz događanja koja nisu inicirana fantastičnim.
Značajnija istraživanja na polju srpskog filma fantastike javljaju se tek poslednjih godina, pre svega u radovima Dejana Ognjanovića na području horora. U ko-autorskoj knjizi „Izgubljeni svetovi srpskog filma fantastike“ Jovan Ristić svoj pregled fantastičnog filma u srpskoj kinematografiji počinje tvrdnjom da ,,fantastika u srpskom igranom filmu ima status izuzetka”, ona je bila ,,skrajnuta vrednost (…) ali tamo gde ju je bilo, sijala je u svom punom sjaju” . Slično u svojoj studiji „U brdima, horori“, povodom srpskog filma strave, ističe i Dejan Ognjanović, prema kome je ,,srpski doprinos horor književnosti ili filmu iznenađujuće mali ako se ima u vidu bogatstvo fantastičnih i jezivih motiva u ovdašnjoj narodnoj tradiciji” , ističući pak kako je, s obzirom na kvantitativnu svedenost, upravo u žanru horora srpska kinematografija dobila kvalitativno neka od najboljih filmskih ostvarenja dvadesetog veka. Obojica autora kao ključnu figuru srpskog filma fantastike pominju Đorđa Kadijevića. Ognjanović, koji je tokom proteklih godina vodio seriju razgovora sa Kadijevićem, priredio je knjigu razgovora „Više od istine. Kadijević o Kadijeviću“ koja obiluje značajnim (auto)poetičkim iskazima samog reditelja i predstavlja značajan doprinos istoriji srpskog filma.
Fantastika u srpskom filmu nastala je iz folklornog i književnog nasleđa, pojavivši se relativno kasno u odnosu na prve fantastične filmove u svetskoj kinematografiji, koji su realizovani još u poslednjoj deceniji devetnaestog veka. Razloge uglavnom treba tražiti u (ne)popularnosti fantastike u srpskoj tradiciji, u skromnoj filmskoj proizvodnji kako u vreme Jugoslavije, tako i kasnije, u odnosu prema žanrovskom filmu, te tradiciji odnosa prema (književnoj) fantastici – ironijskog i humorističkog odnosa sa kojim joj je pristupano. Kao jedan od važnih razloga često se navodi i surovost istorijskog iskustva koje je pažnju skretalo ka konkretnim, realnim problemima. Od početka filmske umetnosti u Jugoslaviji, najveću pažnju publike privlačili su istorijski i ratni filmovi i filmovi bazirani na književnim delima, kao i komedije i dokumentarni filmovi, dok je za fantastiku bilo malo ili nimalo mesta i interesovanja.
Žanr fantastike i horor žanr nisu bili od onih koji su privlačili značajniju pažnju reditelja, jer potrebe publike išle su u drugom pravcu, zadovoljavajući se u drugim žanrovskim i tematskim registrima. Tome je doprinela i skromna distribucija svetskih horor hit-filmova u domaćim bioskopima koja je uslovila da su ključna žanrovska dela iz svetske kinematografije za naše gledaoce i stvaraoce ostajala nedostupna.
Kulturološki, horor ne spada u dominantne žanrove niti u jednoj slovenskoj kulturi, a kod Srba je bila naročito izrazita prosvetiteljska tendencija i utilitaran odnos prema književnosti, pa tako i prema fantastičnim motivima, posebno u eposi realizma. Fantastični motivi se u srpskoj književnosti, a kasnije i na filmu, najpre mogu naći kao deo satiričnog diskursa ili kao simbolički izraz poremećene psihe u realističkom ambijentu. Na kraju, žanrovski film zahteva postojanje ozbiljne filmske industrije, te kontinuitet produkcije. To nam najbolje pokazuju primeri italijanske, japanske ili južnokorejske tradicije horor filma, koji je postao svojevrstan brend po kojem su ove kinematografije prepoznatljive u globalnim okvirima i zastupljene u filmskim istorijama.
Ako govorimo o srpskoj produkciji, broj dugometražnih igranih horora ne prelazi dvadesetak naslova, od čega je dobar deo filmova realizovan za televiziju, deo njih nikada nije stigao u bioskope, dok su u nekim filmovima horor elementi samo deo filmske poetike u okviru drugog, dominantnog žanra. Ako tome dodamo i filmove fantastike u širem smislu, zatim filmove u kojima se pojavljuju elementi fantastike, kao i kratke, nezavisne i studentske filmove koji nisu imali širu recepciju (što su u svojoj studiji „Izgubljeni svetovi srpskog filma fantastike“ učinili Jovan Ristić i Dragan Jovičević), i dalje imamo skromnu filmografiju koja se zasniva više na pojedinačnim incidentima ili entuzijastičnim izletima, nego na postojanoj i kontinuiranoj filmskoj praksi.
Da se odnos prema filmskoj fantastici u srpskoj kulturi tek poslednjih godina donekle menja pokazuje činjenica da je Srbija 2006. godine dobila i Festival srpskog filma fantastike, najpre u organizaciji društva ,,Lazar Komarčić”, a potom kao samostalni festival u organizaciji grupe ,,Mladi kadrovi”. Ideja festivala bila je brendiranje fantastike u srpskoj filmskoj produkciji koja se sve češće javlja kod novijih generacija reditelja, od devedesetih godina do danas, naročito u formi kratkometražnog filma, u vidu studentskih radova ili samostalnih produkcija.
Kao prvi jugoslovenski film fantastike pominje se „Faun“ Ernesta Bošnjaka iz 1924. godine, koji nije sačuvan u celosti, a koji je tematizovao svet vila i šumskog boga Fauna. U pregledu najznačajnijih ostvarenja srpskog dugometražnog igranog filma fantastike, primećuje se da je veliki deo filmova zasnovan na literarnim predlošcima. Takav je slučaj sa svim fantastičnim filmovima Đorđa Kadijevića, ali i sa drugim važnim ostvarenjima najšire shvaćenog žanra fantastike. Po motivima književnih tekstova nastali su između ostalog: „Čudotvorni mač“ (1950, Vojislav Nanović), baziran na motivima iz srpskih narodnih bajki; „Majstor i Margarita“ (1972, Saša Petrović) snimljen je prema klasiku ruske književnosti, „Slučaj Harms“ (1987, Slobodan Pešić) prema prozi „Slučajevi“ Danila Harmsa, „Neka čudna zemlja“ (1988, Dragan Marinković), prema prozi Radoja Domanovića, „Sabirni centar“ (1989, Goran Marković) po istoimenoj drami Dušana Kovačevića, „Vreme čuda“ (1989, Goran Paskaljević) prema romanu Borislava Pekića, koji je učestvovao i na stvaranju scenarija, „Sveto mesto“ (1990, Đorđe Kadijević), prema Gogoljevoj pripoveci „Vij“, „Peti leptir“ (2014, Milorad Milinković), prema romanu Uroša Petrovića.
Deo filmova sa elementima fantastike zasnovan je na originalnim scenarijima, poput filmova „Davitelj protiv davitelja“ (1984, Slobodan Šijan), „Mi nismo anđeli“ (1992, Srđan Dragojević), „Pun mesec nad Beogradom“ (1993, Dragan Kresoja), „T.T. sindrom“ (2000, Dejan Zečević), „Šejtanov ratnik“ (2006, Stevan Filipović), „Čarlston za Ognjenku“ (2008, Uroš Stojanović) i drugih. Iz ovog skraćenog pregleda dugometražnih filmova s motivom fantastike – iz kojeg su, osim kratkih, takođe izostali i televizijski filmovi, što u konačnici predstavljaju važan deo tradicije srpskog filma fantastike – vidimo da se fantastika u našoj kinematografiji javlja u najrazličitijim vidovima – od fantastičnih motiva u filmskim komedijama, preko horora, do filmskih bajki, fantazija i apokaliptičnih fizija, ali najčešće bez adekvatnih (pod)žanrovskih prethodnika ili sledbenika.
Fantastika će po prvi put, kako različiti autori ističu, bljesnuti u punom sjaju sa televizijskim ostvarenjem „Leptirica“ Đorđa Kadijevića, koji se smatra prvim pravim horor filmom u srpskoj kinematografiji. Autor ovog teksta bi to mesto ipak dodelio jednom ranijem Kadijevićevom filmu, nastalom nekoliko godina pre „Leptirice“ – nepravedno zaboravljenom i zapostavljenom televizijskom ostvarenju: „Darovi moje rođake Marije“.
Kadijevićevi filmski počeci vezani su za Kino-klub Beograd, u čijoj produkciji Kadijević snima svoj prvi celovečernji film, „Praznik“, koji, zajedno sa filmom „Pohod“, predstavlja prvu fazu u filmskoj poetici Đorđa Kadijevića, a koju sam autor naziva ,,okupacijskom mitologijom”. Ovi su filmovi subverzivni u odnosu na žanr jugoslovenskog ratnog filma i svrstavaju se među značajna ostvarenja jugoslovenskog crnog talasa. Iako je zamalo zabranjen, te nije postigao značajniji uspeh u jugoslovenskim bioskopima, „Praznik“ će se kasnije naći na listi deset najboljih jugoslovenskih filmova svih vremena. U drugu grupu svrstavamo istorijska ostvarenja od kojih je većina postigla veliki uspeh kod televizijske publike: televizijski film „Karađorđeva smrt“ (1983), igrane serije „Vuk Karadžić“ (1987) – koja je produkcijski do danas najveća serija u istoriji televizije Beograd – i „Poslednja audijencija“ (2008), te dokumentarnu seriju „Titova soba tajni“ (2015).
Treći bitan poetički korpus predstavljaju upravo filmovi fantastike. Iako se često i nepravedno izostavlja sa ovog spiska – televizijski film „Darovi moje rođake Marije“ prvi je film fantastike koji je Kadijević snimio prema prozi Momčila Nastasijevića, za Televiziju Beograd, 1969. godine. Potom su usledili TV filmovi „Leptirica“, „Devičanska svirka“, „Štićenik“, sva tri snimljena 1973. godine, i igrani film „Sveto mesto“ iz 1990. Ono što se izdvaja kao prva zajednička karakteristika jeste da je svaki od njih baziran na literarnim predlošcima, na kojima je reditelj, koji je (često uz pomoć Filipa Davida) adaptirao književne tekstove u filmske scenarije, vršio veće ili manje intervencije. Filmovi „Leptirica“, „Štićenik“ i „Devičanska svirka“ zasnovani su redom prema pripovetkama: „Posle devedeset godina“ Milovana Glišića, „Mihael i njegov rođak“ Filipa Davida i „Alpurarijska svirka“ Ivana Raosa.
Kadijević je pionirski i hrabro, u vremenu u kojem u jugoslovenskoj filmskoj javnosti nije sa simpatijama gledano na ovaj žanr, realizovao ozbiljne filmove fantastike i horora čiji je status ostao do danas postojan ne samo u kontekstu srpskog filma strave, već i jugoslovenske i srpske kinematografije uopšte. Po sopstvenom priznanju, Kadijević je u filmu video ,,mogućnost razrešenja duboko egzistencijalne situacije. Radeći s materijalom koji snažno prodire u ontološki prostor, u vreme – oba pojma u filozofskom smislu – reditelj ima snažno osećanje nad efemernošću svakodnevnog života” . Kadijevićev horor je ,,metafizički horor”, a cilj ovakvog filma nije samo da uplaši, već da kroz postojanje alternativnog sveta progovori o metafizičkom i eshatološkom strahu. Film strave postaje jedna prostorno-vremenska manifestacija unutrašnjeg čiji prodor u stvarno dobija razmere fantastičnog, strašnog i jezivog.