Časopis Prosvjeta

Afiniteti izdavača i prevodilaca su različiti od jezika do jezika i tek nekoliko pisaca ima relativno ujednačenu recepciju u svim krajevima sveta: Ivo Andrić, Danilo Kiš i Milorad Pavić. Odabir svih drugih autora znatno je više kulturološki i društveno determinisan

Pretpostavljam da kao i svaki pojedinac, tako i nacionalne kulture, pogotovo one male, imaju naglašenu potrebu da se ogledaju u drugim kulturama i da i na takav način dolaze do (pozitivne ili negativne) spoznaje o sebi samoj. To je verovatan razlog zbog kojeg se i u delu široke publike koju srpska književnost, i književnost i umetnost uopšte, ne zanima, sa zanimanjem sluša o tome koje knjige i kojih naših pisaca su prevedene u inostranstvu. U takvim okolnostima razmatranje pitanja prevoda neretko se svodi na prostu kompetitivnost autora koja dobija oblik nekakve top-liste ili ligaške tabele u svojevrsnom sportskom takmičenju. Do sada analitičnijih istraživanja kvantiteta i kvaliteta prevoda srpske književnosti u inostranstvu u prethodne dve decenije nema. Zbog toga sam za ovu priliku detaljnije pogledao rezultate konkursa za sufinansiranje prevoda dela srpske književnosti na strane jezike, koji već osam godina unazad realizuje Ministarsvo kulture i informisanja, smatrajući to relativno reprezentativnim uzorkom na osnovu kojega je moguće doneti određene zaključke, odnosno prihvatiti ih kao pokazatelje specifičnih usmerenja u ovoj oblasti.

Sve više zahteva
Pogledajmo detaljnije strukturu svake od godina u kojoj je konkurs do sada sprovođen, da bismo na kraju pokušali da iz njih izvučemo moguće zaključke.
U prvoj godini realizacije konkursa, 2008, na konkurs su se javili strani izdavači iz 11 zemalja sa zahtevima za sufinansiranje prevoda 45 dela srpske književnosti. Naredne 2009. godine, broj prijava raste, tako da ih je bilo 58 iz 13 zemalja. U 2010. godini broj zahteva za sufinansiranje prevoda je bio isti, 58, iz 12 zemalja. U 2011. godini, verovatno pod uticajem ekonomske krize koja je i u inostranstvu zahvatila izdavački sektor, broj konkursnih zahteva za sufinansiranje prevoda pada, tako da se pred stručnom komisijom našlo 38 prijavljenih dela od izdavača iz 9 zemalja. U 2012. godini, za razliku od prethodne, broj zahteva za sufinansiranje znatno raste, pa tako komisija razmatra 71 prijavljeno delo od strane izdavača iz 16 zemalja. Čini se da su se strani izdavači u 2012. godini, i dalje pritisnuti ekonomskom krizom, odlučili da potraže sve raspoložive izvore sufinansiranja, kako bi objavili dela autora koja žele, što je rezultiralo i znatnim povećanjem brojem zahteva na našem konkursu. (Takođe, u maju 2012. Srbija je bila počasni gost Sajma knjiga u Solunu, pa se na konkurs javio i nešto veći broj grčkih izdavača.) U 2013. godini prijavljeno je 69 prevoda od izdavača iz 16 zemalja. U narednoj 2014. godini za podršku je prijavljeno 71 delo od izdavača iz 13 zemalja. U 2015. godni na konkurs je poslato čak 139 prijava od strane izdavača iz 21 zemlje. Najzad, u 2016. godini stiglo je 113 prijava iz 16 zemalja.
Dakle, u prethodnih osam godina na konkurs je stiglo 660 prijava za sufinansiranje prevoda dela srpskih pisaca na 22 jezika, u geografskom rasponu od Meksika do Japana i od Kanade do Egipta. Od ovoga broja prijavljenih dela, komisijskom odlukom podržano je 499 prevoda, od kojih je do sada objavljeno preko 350. Imajuću u vidu ove podatke možemo reći da je interesovanje za prevođenje srpske književnosti prilično veliko, zapravo znatno veće nego što bismo to u prvi mah očekivali pod pritiskom već dugi niz godina stalno ponavljanog velikog broja medijskih poruka koje o Srbiji u inostranstvu govore po pravilu u negativnom kontekstu. Uprošćeno govoreći u vezi sa tim možemo konstatovati sledeće: srpska književnost prisutna je van granica više nego što bismo očekivali, ali sigurno manje nego što njena najbolja dela zavređuju.

Interesovanje za romane
Teško je naći zajednički imenilac za ovako veliki broj dela i njihovih autora. Afiniteti izdavača i prevodilaca su različiti od jezika do jezika i tek nekoliko pisaca ima relativno ujednačenu recepciju u svim krajevima sveta: Ivo Andrić, Danilo Kiš i Milorad Pavić. Odabir svih drugih autora znatno je više kulturološki i društveno determinisan, pa tako izdavače u našem susedstvu više zanimaju autori koji su bili poznati i u doba zajedničke države, dok u drugim delovima Evrope veći interes pobuđuju autori nešto mlađih generacija koji pišu o savremenom životu ili bliskoj prošlosti. Poezija, pripovetke i drama znatno se ređe prevode od romana koji je apsolutno dominantan među prevodima.
Takođe, gledajući imena autora i naslove njihovih dela za koje su tražene subvencije, uviđamo da gotovo da nema dela značajnijeg savremenog srpskog pisca koje nije prevođeno na jedan ili više stranih jezika. Na ovom mestu važno je naglasiti još jednu važnu činjenicu, a to je da pored dela koja su objavljena uz pomoć Ministarstva kulture i informisanja, postoji veliki broj naslova srpskih autora koji su u inostranstvu objavljeni i bez te vrste podrške. Zato ako bismo želeli da dobijemo što celovitiju sliku o prevodima dela srpskih autora na strane jezike, konkursnim rezultatima trebalo bi dodati i nemali broj prevoda knjiga, na primer, Ive Andrića, Aleksandra Tišme, Miloša Crnjanskog, Danila Kiša, Milorada Pavića, Gorana Petrovića, Zorana Živkovića, Jelene Lengold, Davida Albaharija, Radoslava Petkovića, Dragana Dragojlovića, Jovana Zivlaka, Vladimira Arsenijevića, Emira Kusturice, Gordane Kuić ili Ljiljane Habjanović-Đurović i drugih pisaca koje su objavljene bez pomoći javnih fondova. Tako bez preterivanja možemo pretpostaviti da je pored knjiga koje su podržane od strane Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije (499), verovatno još toliko naslova srpskih autora objavljeno u prethodnih desetak godina širom sveta bez ove vrste pomoći što nameće zaključak da je prevodilaštvo i izdavaštvo i kvalitativno i kvantitativno značajan vid međunarodne kulturne komunikacije.
Dobar primer za ovu tvrdnju su prevodi na nemački jezik. U sklopu priprema za nastup Srbije u statusu počasnog gosta na sajmu knjiga u Lajpcigu (2011), krajem 2009. godine ispitano je koliko naslova dela srpskih pisaca prevedenih na nemački jezik može u tom času da se kupi u knjižarskoj mreži Nemačke, Austrije i Švajcarske. Bilo ih je 89, objavljenih u periodu od sredine 90-ih godina prošlog veka do 2009. godine. Imajući u vidu ovaj broj, kao i broj knjiga koje su na nemački prevedene uz pomoć Ministarstva kulture i informisanja u periodu od 2008. do 2016. godine (50), slobodno možemo reći da je u prethodnih desetak godina, ukupno gledajući, najveći broj prevoda dela srpskih autora bio upravo na nemački jezik (oko 150). To nipošto nije mali broj za jedan relativno mali jezik i književnost, ali može tako izgledati ukoliko se uporedi sa podatkom da je, na primer, tokom dvogodišnjih priprema Hrvatske da bude počasni gost Sajma u Lajpcigu 2008. godine na nemački prevedeno blizu 40 dela hrvatskih autora. Dakle, veličina brojeva je relativna. S druge strane, prevoda srpske književnosti na druge značajne evropske jezike nema ni u tolikom, a kamoli većem broju, što je svakako posledica naše turbulentne bliske prošlosti i kontaminiranosti imena Srbije pre svega političkim asocijacijama, ali i činjenice da su po svemu sudeći izdavačke kuće u zemljama poput Velike Britanije, Italije, pa čak i Francuske i Rusije, znatno manje zainteresovane i otvorene za objavljivanje dela pisaca iz Jugoistočne Evrope. Naprosto, pored prevoda sa engleskog, fokus njihovog interesovanja je na nekim drugim meridijanima, dok je nemačka kulturna i poslovna javnost još uvek zadržala dozu tradicionalnog interesovanja za Centralnu i Istočnu Evropu. Valja imati na umu i da nemačko govorno područje (Nemačka, Austrija, Švajcarska i Lihtenštajn) čini oko 100 miliona ljudi, dok je izdavački sektor u samoj Nemačkoj među finansijski najsnažnijim i najrazvijenijim u svetu, što sve govori u prilog tome koliko je neosnovano prenaglašeno insistiranje i želja srpskih autora da im dela budu prevedena pre svega na engleski jezik.

 
Menjanje slike o Srbiji
Dakle, iz ovih ili onih razloga prevoda dela srpskih pisaca ima malo ili nedovoljno na mnogim značajnim svetskim jezicima, a posledice bezmalo decenijske nasilne isključenosti Srbije iz evropskih kulturnih tokova najbolje se vide kroz činjenicu da su dela Ive Andrića, Aleksandra Tišme, Danila Kiša, Bore Ćosića, Davida Albaharija ili Dragana Velikića najbrojnija na onoj listi od stotinjak prevoda sa srpskog na nemački jezik, a ujedno to su i autori čija su imena prilično dobro poznata tamošnjoj stručnoj ali i široj čitalačkoj publici. Međutim, malo se zna o drugim piscima srednje i mlađih generacija, tako da je glavni dobitak prevodilačkih aktivnosti vezanih za nastup Srbije u Lajpcigu 2011. godine u statusu počasnog gosta zapravo bilo skretanje pažnje nemačkih izdavača i prevodilaca upravo na te mlađe generacije naših pisaca, tj. prevođenje značajnih ostvarenja koja su nastajala u prethodnih 20-ak godina i koja su literarno svedočanstvo o onome šta se dešavalo sa sadržajem i formom srpske književnosti od raspada Jugoslavije do danas.
Naravno, ne treba gajiti ma kakvu iluziju da se takvo šta može desiti brzo, a još manje da to može brzo i temeljno promeniti sliku o Srbiji i njenoj kulturi, ali činjenica da takva prilika sada postoji (makar kao početak puta), potvrđuje ono što i od ranije načelno znamo: vrata su otvorena, ali da li smo mi spremni da uđemo i na kakav način bismo to učinili? Takođe, istini za volju, treba ponovo konstatovati i to da su već do sada i bez sistematske pomoći iz javnih fondova na nemački (ali i ostale značajne evropske jezike) prevedena mnoga značajna dela najboljih savremenih srpskih pisaca i to zbilja ohrabruje i govori o znanju i obaveštenosti stranih urednika i prevodilaca. Ali za povećanje broja prevoda na ovaj jezik (kao i druge značajne svetske jezike) i srpski pisci i srpski izdavači moraju da se bliže upoznaju sa načinom i sistemom rada nemačkog izdavaštva koje je visokoprofesionalizovano, precizno segmentirano i tržišno usmereno jer iz javnih izvora ne dobija ma kakve subvencije, niti uživa posebne poreske olakšice. Upravo zbog toga lični kontakti i agencijsko posredovanje u radu sa nemačkim izdavačima znatno su brži i uspešniji od državnog posredovanja, koje svakako jeste poželjno i dobrodošlo, ali ne može samostalno pomeriti stvari unapred, ako ni zbog čega drugog, a ono zbog činjenice da Nemačka nema ministarstvo kulture na federalnom nivou i da se zvanična saradnja u toj oblasti odvija na nivou kontakata sa pokrajinskim institucijama obrazovanja i kulture, kojih ima 16 (koliko i saveznih pokrajina).
Najzad, valja istaći i nešto što i sami Nemci naglašavaju, a to je da za njihovu čitalačku publiku nije svejedno da li će knjiga nekog od naših pisaca biti objavljena u izdanju, na primer, manjeg austrijskog ili švajcarskog izdavača ili kod nekog od etabliranih nemačkih izdavača poput Zurkampa, S. Fišera, Hanzera ili DTV-a, koji zbilja mogu da pozicioniraju nekog autora unutar nemačkog kulturno-jezičkog prostora. Kako se glavnina uticajne stručne publike i medija unutar nemačkog govornog prostora nalazi, ipak, u samoj Nemačkoj, onda i slika o broju prevoda i njihovom mestu i vidljivosti među tamošnjim čitaocima postaje dodatno relativizovana po srpske autore, jer pored ranije navedenih imena naših autora čija je recepcija već znatna, još svega nekoliko srpskih pisaca sa onog spiska od stotinjak naslova, je imalo priliku da u tom smislu bude valjano predstavljeno tamošnjoj publici: Zoran Živković, Vladan Matijević, Svetislav Basara, Barbara Marković, Milovan Danojlić ili Goran Petrović.

Problemi sa recepcijom
Ostali prevodi su manje ili više nedovoljno vidljivi, pa samim tim i bez prave prilike da budu valjano valorizovani. Dakle, ništa značajno nije skriveno od očiju nemačkih ili drugih stranih čitalaca, ali sem pojedinih imena, srpska književnost je još uvek nepoznanica za njih, a možda će upravo zbog toga intrigantnost novih otkrića i biti veća.
No bilo kako bilo, na osnovu ovoga primera s nemačkim jezikom može se dobro videti koju su to problemi sa kojima se suočava recepcija jednog južnoslovenskog jezika u savremenom međunarodnom izdavaštvu.
Značajno je pogledati i koji su to jezici, po konkursnim rezultatima, na koje su najviše prevođeni srpski pisci. To su: bugarski (56 prevoda), makedonski (100 prevoda), nemački (50 prevoda), poljski (34 prevoda), italijanski (37 prevoda), slovenački (29 prevoda), španski (19 prevoda), grčki (16 prevoda), francuski (15 prevoda), ukrajinski (23 prevoda), mađarski (14 prevoda), engleski (36 prevoda), ruski (20 prevoda), arapski (13 prevoda), češki (10 prevoda), slovački (5 prevoda), japanski (1 prevod), kineski (6 prevoda), portugalski (1 prevod), švedski (3 prevoda), albanski (5 prevoda), holandski (1 prevod), turski (1 prevod), hebrejski (1 prevod), gruzijski (4 prevoda), letonski (1 prevod), litvanski (1 prevod). Ovaj sumarni pregled pokazuje da je interesovanje susednih kultura (makedonske, bugarske i slovenačke), očekivano, najintenzivnije i da se od svih drugih jezika van balkanskog jezičkog područja s njim može meriti još jedino broj prevoda na nemački jezik, o čemu smo ranije govorili.
Takođe, zanimljivo je pogledati i koji su to autori za koje su se interesovale strane izdavačke kuće. Evo nekih od imena autora: David Albahari (16 zahteva), Ivo Andrić (15 zahteva), Svetislav Basara (13 zahteva), Dragan Velikić (14 zahteva), Vladislav Bajac (15 zahteva), Mihajlo Pantić (15 zahteva), Miloš Crnjanski (8 zahteva), Milorad Pavić (11 zahteva), Vida Ognjenović (10 zahteva), Dragoslav Mihailović (5 zahteva), Aleksandar Gatalica (7 zahteva), Zoran Živković (4 zahteva), Danilo Kiš (11 zahteva), Filip David (13 zahteva), Srđan Valjarević (6 zahteva), Dušan Kovačević (4 zahteva), Vladan Matijević (9 zahteva), Bora Ćosić (6 zahteva), Nikola Vujčić (3 zahteva), Zoran Ćirić (4 zahteva), Zvonko Karanović (5 zahteva), Svetlana Velmar-Janković (3 zahteva), Jelena Lengold (6 zahteva), Vladimir Tasić (5 zahteva), Vladimir Pištalo (5 zahteva), Goran Petrović (7 zahteva), Saša Stojanović (3 zahtev), Radoslav Petković (4 zahteva), Laslo Blašković (9 zahteva), Dragan Jovanović Danilov (4 zahteva), Branislav Nušić (3 zahteva), Desanka Maksimović 2 (zahteva), Borislav Pekić (2 zahteva), Biljana Srbljanović (2 zahteva), Aleksandar Tišma (2 zahteva), Enes Halilović (4 zahteva). Po jedan do dva zahteva za prevode imali su sledeći pisci: Isak Samokovlija, Radoje Domanović, Branko Ćopić, Simo Matavulj, Borisav Stanković, Momčilo Nastasijević, Jovan Dučić, Desanka Maksimović, Vasko Popa, Miodrag Pavlović, Raša Livada, Vuk St. Karadžić, Ljubivoje Ršumović, Petar Kočić, Meša Selimović, Vladan Desnica, Rastko Petrović, Borislav Pekić i Isidora Sekulić. Dakle, kao i kod primera sa nemačkim jezikom, ponovo možemo da vidimo da nema značajnijeg autora koji nije u većoj ili manjoj meri prevođen na strane jezike, ali i da mnogi autori i mnoga značajna dela još uvek nemaju zasluženu međunarodnu recepciju. Kao primer za to navešćemo samo činjenicu da „Roman o Londonu“ Miloša Crnjanskog, objavljen 1971. godine, još uvek nije preveden na engleski jezik, kao i da broj prevoda dela Borislava Pekića stoji u velikoj nesrazmeri s kvalitetom njegovog opusa.

Malo velikih izdavača 
S druge strane, kada je reč o stranim izdavačima, može se reći da prevode dela srpskih pisaca uglavnom objavljuju manja ili srednja strana izdavačka preduzeća, akademski izdavači, odnosno izdavači specijalizovani za neku temu ili oblast književnosti. Veliki, komercijalno usmereni izdavači znatno ređe su se javljali na konkurs. Razlog za to je visok umetnički kvalitet dela najznačajnijih srpskih pisaca, onih čiji se prevodi po konkursnim kriterijumima podržavaju, a to su dela koja po pravilu nemaju velik komercijalni potencijal, sem po izuzetku. Međutim, u prethodnih par godina, najverovatnije pod uticajem ekonomske krize, i taj trend se menja, pa su na konkurs počeli da se javljaju i veći izdavači iz SAD i Nemačke.
Posmatrajući jezike na koje su dela srpskih pisaca prevođena, uočljiv je nedostatak prevoda na rumunski, beloruski, turski, persijski, portugalski, flamanski, skandinavske (izuzev švedskog) i baltičke jezike, jezike naroda Indije i Dalekog istoka, ali i relativno mali broj prevoda na ruski, kineski, arapski, slovački ili češki jezik. Glavni razlog za ovakvo stanje stvari je nedovoljan broj prevodilaca sa srpskog na navedene jezike. To pak ukazuje na ozbiljan problem, a to je manjak predavača srpskog jezika i književnosti u tim zemljama. Za takvo stanje stvari svakako dobrim delom sami snosimo krivicu, ali ne treba takođe smetnuti s uma da broj prevodilaca sa srpskog jezika jeste u korelaciji i sa opštim (lošim) stanjem slavistike u svetu i pojedinačno u navedenim zemljama. Otuda ne čudi brojnost prevoda naših autora u Bugarskoj, Makedoniji, Nemačkoj, Ukrajini ili Poljskoj, ali čudi relativna malobrojnost prevoda u, na primer, Rusiji, ali status slavistike danas mogao bi da bude tema nekog drugog teksta.
Imajući u vidu veličinu srpskog jezika, slobodno možemo reći da srpska književnost ima lepu reputaciju i prepoznatljivost u evropskim i donekle u svetskim okvirima. Takođe, sumarno govoreći, može se zaključiti da opšta, epohalna društvena promena – tranzicija, odnosno apsolutna ekonomska dominacija liberalnog kapitalizma, utiče na status književnosti i umetnosti u celini u gotovo svim društvima sveta. Komercijalni aspekt književnosti postao je primaran u odnosu na estetske i etičke vrednosti i postaje važan, neretko i presudan element prilikom odlučivanja stranog izdavača da neko delo prevede i objavi, te da je nužno da se u tom kontekstu razmatra i brojnost i struktura prevoda dela srpskih pisaca na strane jezike. Međutim, kada je o srpskoj književnosti reč, u konačnom ishodu možemo reći da iako neretko jesu potpadali pod uticaj pozitivnih ili negativnih kulturno-političkih trendova, prevodi dela srpskih pisaca na strane jezike, u celini uzev, ipak do sada nisu suštinski bili determinisani njima, ali da je ekonomski momenat ono što će u vremenu koje je ispred nas biti glavna opasnost za dalju popularizaciju srpske i ostalih južnoslovenskih književnosti i kultura u svetu oko nas.