Prvi svetski rat u srpskoj i angloameričkoj prozi (III): Isidora Sekulić i Virdžinija Vulf
ŽENE I RAT
Februar 2019
Pored Milice Janković, Rebeke Vest i drugih, kao predstavnice proze koja na kritički način gleda na svet ističu se Isidora Sekulić i Virdžinija Vulf ophodeći se ka Prvom svetskom ratu kao događaju koji neumitno određuje život ne samo onih koji su zarobljeni u njegovom vihoru, nego i onih koji se u civilstvu bore sa posledicama ratnih dešavanja
Kao zasebna grupa autora koja se ostvarila nakon Prvog svetskog rata i stvarala pod uticajem tog događaja, nameću se oni koji nisu direktno učestvovali u ratu, već su posmatrali njegove odjeke sa bezbedne udaljenosti mirnodopskog okruženja. Posebno mesto među njima zauzimaju spisateljice koje ne mogu aktivno da učestvuju u ratu, ali snažno osećaju njegove posledice. Isidora Sekulić i Virdžinija Vulf su autorke koje su tematizovale rat, a njihovi prozni izrazi povezuju se na stilskom, jezičkom, tematskom i poetičkom planu.
Vrlo brzo shvativši da su upravo prošli kroz najtraumatičniji i najtragičniji događaj svog veka, generacija pisaca koja je učestvovala u Prvom svetskom ratu je u deceniji nakon njegovog okončanja donosila nova i kvalitetna dela koja su opisivala ratne i poratne traume. U tom naraštaju se najviše ističu autori sa direktnim ratnim iskustvom, ali je pogrešno tvrditi da su jedino oni književno relevantni i da je učešće u ratu preduslov za kasniji spisateljski rad, pošto je jasno da su mnogi autori te generacije ostvarili svoje književne ambicije iako nisu došli ni blizu fronta. Među njima je i grupa književnica koja je bila aktivna u tom periodu, a one se izdvajaju od ostatka ratnog korpusa po nekoliko osnova – svojoj poziciji žene u patrijarhalnom okruženju, udaljenosti od najžešćih sukoba, činjenici da vesti o ratu do njih dolaze posredno, prilici da posmatraju ponašanje društva koje je samo prividno u mirnodopskom stanju svesti, usmerenju na specifične tematsko-motivske okvire, itd. Pored Milice Janković, Rebeke Vest i drugih, ističu se Isidora Sekulić i Virdžinija Vulf, predstavnice proze koja na kritički način gleda na svet, ophodeći se ka Prvom svetskom ratu kao događaju koji neumitno određuje život ne samo onih koji su zarobljeni u njegovom vihoru, nego i onih koji se u civilstvu bore sa posledicama ratnih dešavanja. Koje su, dakle, sličnosti ovih autorki i na koje načine se Prvi svetski rat javlja u njihovim opusima?
Pogled izdaleka
Sama činjenica da su fizički udaljene od rata i da u njemu ne učestvuju, određuje pristup ovoj temi kod obe književnice, i one mu pristupaju indirektno i posredno. Sekulićeva se posvećuje aluzijama na ratno doba, paralelama između predratnog i posleratnog vremena, uticaju rata na više generacija iste porodice i metafizičkom značenju koje oslobodilački rat ima na srpsko društvo. Sa druge strane, Vulfova se usredsređuje na najavu rata i njegovo anticipiranje, kao i na mentalne i fizičke posledice koje on ostavlja na one koji su ga preživeli. U prozi ovih autorki su stoga češće aluzivne slike koje asociraju na rat nego direktna prikazivanja ratne stvarnosti i učešća njihovih junaka. Ipak, to ne znači da njihov opus nije relevantan deo korpusa srpske i angloameričke ratne proze, te se tako kod jedne ističe zbirka pripovedaka Iz prošlosti, a kod druge romani Izlet na pučinu, Džejkobova soba, Gospođa Dalovej, Ka svetioniku i Godine.
Početak rata zatekao je Sekulićevu u Sokobanji, na opravku od fizičkog i mentalnog zamora uzrokovanog krhkim zdravljem i patnjom zbog reakcije Jovana Skerlića na njen prvenac, zbirku Saputnici iz 1913. godine. Objavljen u vreme Balkanskih ratova, taj naslov je odredio kasniji rad ove autorke, ali i njen stav ka književnosti. Ona u Sokobanji proživljava prevratne događaje leta 1914, a jedan od njenih prvih komentara na rat je nekrolog braći Vladislavu i Darku Ribnikaru početkom septembra u Politici. Kasnije se seli u Aleksinac gde održava kontakt sa prijateljima i kolegama, a u pismima i intimnim beleškama opisuje stanje svesti ljudi koje je rat šokirao i paralisao. Strah i panika zamenjuju spokojnu svakodnevicu, a njeni zapisi svedoče kako je rat poremetio funkcionisanje grada i ljudi koji su ostavljeni na milost protivnika, nemajući gde da pobegnu. Ona kasnije prelazi u Beograd, i dalje pišući o pulsu prestonice pod okupacijom, ali i o povlačenju prema Albaniji, osvetljavajući manje zastupljen aspekt ratne stvarnosti – život u pozadini – i dopunjujući korpus ratne književnosti.
Za razliku od nje, rad Vulfove nije zavisio toliko od reakcije kritike i čitalaca koliko od porodičnih trauma – gubitak roditelja i brata – i mentalne nestabilnosti, zbog čega je neprestano bila na korak do ludila. Ona nikada nije saznala precizno određenje svog mentalnog stanja i dijagnozu svojih simptoma, a to je misterija i današnjim istraživačima njenog života i rada. Njeni simptomi su bili kompleksni i neretko kontradiktorni, a većina ukazuje na pojavu manične depresije i bipolarnog poremećaja, bolesti koju je prihvatila i protiv koje se borila pisanjem. Smena spokojnih i nespokojnih stanja trajala je sve do marta 1941. godine kada je Vulfova osetila da više ne može da se bori na toliko frontova i pobedi ne samo bolest, već i smrt bliskih prijatelja i turobne vesti koje stižu sa ratišta. Ona se i dalje prema svom stanju ophodi samosvesno, ne odustajući od bitke, ali se nešto u njoj menja, i ona izvršava samoubistvo, bežeći od bolesti i ludila rata koji preti da joj ugrozi duševni mir.
Kada se posmatra opus Sekulićeve, može se primetiti jasna razlika između naslova nastalih pre i posle zbirke Iz prošlosti ali, da bi se razumelo poetičko odstupanje zbog kojeg to delo deli njen rad na dve celine, neophodno je razumeti kako je došlo do te zbirke. Razlog je, jasno, Skerlić i njegov stav o Saputnicima: on zamera autorkin egoističan pogled na stvarnost i manjak nacionalizma u trenutku kada je, po njemu, zbog Balkanskih ratova neophodno isticati domoljublje. Optužena za manjak nacionalne svesti, egoizam i nesvesnost o istorijskom trenutku, Sekulićeva tokom i nakon rata oblikuje i priprema rukopis kojim će odgovoriti na Skerlićeve tvrdnje i istovremeno ponuditi sopstvenu verziju nacionalnog ponosa, te su stoga dva ključa za čitanja zbirke Iz prošlosti upravo reakcija na njegovu kritiku i reakcija na rat. I odnos Vulfove prema ratu bio je složen i specifičan, neretko zbunjujući za čitaoce i istraživače. Sa jedne strane, čini se da je ona potpuno izolovana od ratne kataklizme, zbog čega o njoj i o svom privatnom ratu protiv bolesti razmišlja u istom kontekstu. Rat provodi u pozadini, slušajući priče onih koji su ga videli, i zato ne piše direktno o ratu jer je bio van njenog ličnog iskustva. Međutim, to ne znači da rat ne utiče na njenu psihu, shvatanje sveta i književnost, a ovaj događaj prisutan je u skoro svim njenim romanima, od Izleta na pučinu do Između činova, ali uvek na različit način, pokrivajući najširi mogući spektar tema i različitih junaka – od vojnika koji ginu u ratu, preko onih koji se iz njega vraćaju, sve do civilnog stanovništva koje ne vidi rat, ali oseća njegov odjek.
Uticaj rata na civile
U srži odnosa prema Prvom svetskom ratu obe autorke krije se činjenica da one posmatraju ovaj sukob iz pozicije višestruke izolovanosti, razlikujući se od većine autora koji svoja ratna iskustva pretapaju u književnost. Kakav je onda njihov odnos prema ratu i u kojoj meri se one mogu smatrati epitomima srpskog i engleskog društva?
Ratna tematika nije bila prirodna Sekulićevoj i nije se uklapala u njen život, ali je ona na ratne okolnosti ipak odgovorila adekvatno i kvalitetno. Zbirka Iz prošlosti pojavila se 1919, nakon višemesečnih peripetija sa lekturom, korekturom i štampom, sabirajući šest obimnih pripovedaka: „Susedi“, „Vesnik“, „Šumanovići“, „Odužen dug“, „Ka istom cilju“ i „Jedna noć na Slovenskom Jugu“. I pored dobre inicijalne recepcije, zbirka nije doživela uspeh Saputnika, Pisama iz Norveške ili Đakona Bogorodičine crkve, te danas ne zauzima primarno mesto u opusu autorke, niti se kasnije štampa kao zaseban naslov, već samo u okviru sabranih dela kao dodatak drugim proznim tekstovima. Ipak, ona je, čak i uprkos manjku interesovanja kritike i istraživača, bitan deo opusa Sekulićeve, ne samo kao korak između dve faze njenog rada – beletrističke i esejističke – već i kao beleška o jednoj specifičnoj grupi junaka u jednom specifičnom istorijskom trenutku. Tražeći tematsko-motivski opseg u kojem bi najadekvatnije mogla da se izrazi, autorka se usredsredila na poznat okvir Srba iz Vojvodine i Slavonije i njihovih iskustava početka i toka Prvog svetskog rata, a upravo u tome leži najveća promena koju ovaj ratni sukob izaziva u njenom radu.
Taj isti sukob je, sa druge strane, toliko podelio englesko društvo da se može smatrati za liniju koja razdvaja prošlost i sadašnjost, a za Vulfovu i njene prijatelje iz družine Blumzberi, on je bio otrežnjenje i prilika da shvate intenzitet ljudske zlobe i nasilja, što dovodi do poetičkih promena i češćeg pisanja o ratu. Sama autorka ga je videla i kao šansu da progovori o pitanjima koja su je opsedala – posledice na mirnodopsko društvo, položaj žena u domovini i život u civilstvu uslovljen ratnim događajima – i tako rat u njenoj književnosti postaje događaj koji utiče na privatni život svih građana, bili oni u ratu ili ne. Ona piše dnevnik u kojem opisuje sve ono što prećutkuje u prozi: ponudu u prodavnicama, vojnike na ulicama, let ratnih aviona, prisustvo zarobljenika, povratnike koji se oporavljaju, itd. Vulfova sve vreme pokušava da suzbije prisustvo rata u svom umu i racionalizuje sve šta joj se dešava, pokušavajući da zaboravi razaranja oko sebe. Iako ne previše napadno, rat se u dnevnicima javlja često – u januaru 1915, na primer, skoro svakodnevno – i čitaocima postaje jasno da on raste u društveni događaj koji je vrlo bitan u životu spisateljice.
Traženje osobenih junaka
Prvi svetski rat ne zauzima primarno mesto u književnom radu ovih spisateljica, ali jeste značajna tematska okosnica. No, ono što ih spaja jesu istovremeno neobični i uobičajeni junaci, kao i neskriveno osvetljavanje svih aspekata njihove ratom pogođene intime.
Sekulićeva opisuje prečanske Srbe i njihove živote, ali i nesuglasice stanovništva mešanih sredina („Susedi“), stav prema srpstvu pripadnika austrougarske vojske („Šumanovići“), verske odnose („Ka istom cilju“), junake koji poznaju obe zaraćene strane („Vesnik“) i težnju ka prelasku u srpsku vojsku i konkretizovanju sopstvene nacionalnosti („Odužen dug“, „Jedna noć na Slovenskom Jugu“). Stoga je i najveća vrednost zbirke prikaz ignorisanog stanovništva, a u njoj autorka pokazuje umešnost opisivanja nacionalno-istorijskih tema i izražava svoje rodoljublje. Ove pripovetke su isečak predratne, ratne i poratne stvarnosti, i opovrgavanje Skerlićevih stavova o manjku nacionalne svesti u književnosti Sekulićeve. One su potpuno ratne – i po vremenu nastanka i po temama – i dovode do inovativnog čitalačkog utiska i jedinstvenih protagonista. Oni su istoriji nepoznati junaci, daleko od epskih pojedinaca spisateljičinih savremenika, ali ne bilo kakvi mali ljudi, već epitomi istorije i tragike jednog velikog dela srpskog naroda. Zbog njih ove pripovetke rastu u nešto više od obične proze i postaju zapisi o rodoljublju prečanskih Srba, a njihove sudbine tako dolaze do čitalaca koji pre toga o njima nisu znali dovoljno.
Vulfova često koristi impulse iz spoljašnje stvarnosti kao osnovu svoje proze, a intenzitet tih impulsa se pojačao u periodu tokom i nakon Prvog svetskog rata. Ona uspeva da dočara više različitih sudbina u ratu, što se može videti poređenjem romana Izlet na pučinu i Gospođa Dalovej – njima figuriraju kako isti junaci, tako i junaci potekli iz istog materijala, ali se razlike između njih očituju upravo na planu ratnih iskustava i poratnih sudbina. Uz to, Prvi svetski rat se nameće kao toliko bitan događaj za njene protagoniste da se i ceo opus ove autorke uslovno može podeliti na dva dela na osnovu različitog tretmana i tematizacije rata. Sa jedne strane su romani Izlet na pučinu i Džejkobova soba, a sa druge Ka svetioniku i Godine, dok je središnja tačka tog opusa i ove podele roman Gospođa Dalovej. U prva dva naslova, rat je prisutan u najavi i javlja se u tragovima, kao zlokobna pošast koja vreba junake, dok potonja dva konkretno govore o njemu i njegovim posledicama. Najotvorenije o njemu piše u romanu o Klarisi Dalovej i Septimusu Smitu, tematizujući posleratne traume vojnog i civilnog stanovništva, kao i univerzalnu vezu koja se formira ne samo između protagonista, već i svih ljudi koji su preživeli rat i godine stradanja.
Šta je rat u civilnom svetu?
Premda ratna tematika nije primarna u opusima ovih autorki, evidentno je da je Prvi svetski rat izazvao velike promene u njihovim životima i doveo do inovacija u njihovom pisanju. Isidora Sekulić zbirkom Iz prošlosti započinje istraživanje novih tematskih okvira i dokazuje da su stavovi kritičara o njenom patriotizmu u ratno doba neutemeljeni i neumereni. Taj iskorak je prisutan i u njenom kasnijem radu, gde ona stalno traži nove teme i pomera granice svog pisanja, a isto to čini i Virdžinija Vulf koja svakim novim romanom iznova dostiže nove domete proznog stvaralaštva, neprestano pominjući rat kao kraj jednog i početak drugog perioda savremenog društva koje je obeleženo tim događajem. Zajedno, ove autorke opisuju uticaj rata na posleratni svet, kao i načine na koje taj događaj, koji je daleko od mirnodopske svakodnevice junaka, i dalje uspeva da je uzdrma, poremeti i izokrene. Najzad, one se nameću istovremeno kao kontrapunkt i dopuna opusima autora koje su obradila prethodna dva teksta iz ove serije – Miloš Crnjanski i Ernest Hemingvej, te Stanislav Krakov i Vilijam Fokner – čime se pruža potpunija slika o tematizaciji Prvog svetskog rata u srpskoj i angloameričkoj prozi.
Literatura:
Garonja-Radovanac, Slavica (2003/2008) „Ratna proza Isidore Sekulić“. Isidorijana, god. 9–15, br. 12–14, str. 69–103.
Lemason, Aleksandra (2008) Virdžinija Vulf, prevela Dragana Banković. Beograd: Clio.
Mijatović, Anđelka (1983) „Iz prošlosti Isidore Sekulić“. Književna istorija, god. 15, br. 59, str. 369–379.
Peković, Slobodanka (2009) Isidorini oslonci. Novi Sad: Akademska knjiga.
Popović, Radovan (2009) Isidorina brojanica. Beograd: Službeni glasnik.
Sekulić, Isidora (1919) Iz prošlosti. Sarajevo: I. Đ. Đurđević.
Harris, Alexandra (2013) Virginia Woolf: biografija, s engleskoga preveo Slaven Crnić. Zagreb: Sandorf.
Woolf, Virginia (2011) Jakobova soba, prijevod i pogovor Marina Leustek. Zagreb: Centar za ženske studije.
Vulf, Virdžinija (1946) Godine, preveo Josip Torbarina. Zagreb: Matica hrvatska.
Vulf, Virdžinija (2017) Gospođa Dalovej, prevela Ivana Tomić. Beograd: Areté.
Vulf, Virdžinija (2002) Dnevnik spisateljice, izvode iz dnevnika priredio Lenard Vulf, prevela Slavica Stojanović, redakturu prevoda izvršila Dragana Starčević. Beograd: Feministička 94.
Vulf, Virdžinija (2013) Izlet na pučinu, preveo Lazar Macura. Beograd: Službeni glasnik.
Vulf, Virdžinija (1983) Talasi, prevela Milica Mihajlović. Beograd: Nolit.
Vulf, Virdžinija (2016) Ka svetioniku, prevela Zora Minderović. Beograd: Areté.