KRITIKA - Goran Čolakhodžić: Na kraju taj vrt, SKUD Ivan Goran Kovačić, Zagreb, 2015.
ŽUDNJA ZA TLOM
Decembar 2016
Čolakhodžićev pesnički svet: to je svet smene godišnjih doba, zemljinih ciklusa, lirska enciklopedija bilja, te intimna ontologija odnosa čoveka i prirode u stihovima koji se, pored izrazite intuitivnosti, odlikuju skoro opipljivom čulnošću i dobrim poznavanjem sveta o kojem se peva
Svake nas godine jezički prostor koji nazivamo regionom obraduje sa nekoliko dobrih prvih knjiga koje uglavnom dugujemo još živoj instituciji književnog konkursa. U godini koja je iza nas, među pesničkim prvencima izdvojila se zbirka ,,Na kraju taj vrt’’, nagrađena na Goranovom proljeću. Autor zbirke, Goran Čolakhodžić, u trenutku objavljivanja, pažljivijem čitaocu bio je već poznat kao prevodilac nekoliko knjiga i pesnik koji je poeziju objavljivao u književnoj periodici i na portalima. Prvom zbirkom se utvrdio kao zreo pesnički glas, čija poezija kvalitativno nadilazi generacijski okvir.
Čolakhodžićeva zbirka uspešno je koncipirana, koherentna i zaokružena. Kompozicija zbirke izgrađena je kroz pet pesničkih ciklusa različitog obima i pesničkih formi – od delimično rimovanih strofoida do pesama u prozi, koje se pomeraju kroz vremenske cikluse i prate prostorna transponovanja pesničkog subjekta, da bi se naposletku vratila ka vrtu kao polazištu. Autor se kroz različite konstruktivne i ritmičke jedinice kreće s lakoćom dobrog poznavaoca jezika, njegovog ritma, leksike i vešto se njima poigrava. Priroda nije samo impresionistički pejzaž očekivanog kolorita; to je ceo katalog onoga što je čini sistemom koji treba razumeti, dešifrovati, u kojem treba očuvati vlastitu poziciju, uprkos civilizacijskom odmaku od njenih prostora.
Zbirku otvara stih Ivana Šamije Dane sam provodio pripitomljavajući smrt sa vrtlarskom strpljivošću, koji ne samo da deklarativno opredeljuje autora prema ovoj poeziji, sa kojom je Čolakhodžićeva poetika bliska i srodna, već i najavljuje neke od glavnih tematskih preokupacija, što će u konačnici konstituisati tematsko-motivski okvir zbirke Na kraju taj vrt. A vrt je, kao kultivisani lik biljnog sveta i njegovih stanovnika, deo elementarnog čovekovog okruženja, integrisan u okvir savremenog postojanja; on je i na početku i na kraju zbirke, kao što je i na kraju životnog ciklusa. Knjiga svoj zenit dostiže upravo u pesmama posvećenim vrtu – onom koji se nalazi na spojnici između prirode i grada, koji za lirskog subjekta ima smisao rezervata u kojem se čuvaju čovekovo stvarno poreklo i konačno stanište.
Početnim stihovima prvog ciklusa, koji nosi naziv Detaljne pripreme, već smo uvedeni u Čolakhodžićev pesnički svet: to je svet smene godišnjih doba, zemljinih ciklusa, lirska enciklopedija bilja, te intimna ontologija odnosa čoveka i prirode u stihovima koji se, pored izrazite intuitivnosti, odlikuju skoro opipljivom čulnošću i dobrim poznavanjem sveta o kojem se peva. Za razliku od onih pesnika prirode koji u komunikaciju s njom ulaze sa osećanjem stranca, u koju se izmeštaju iz drugačije svakodnevice kao neko ko se od prirode već odelio, te pokušavaju iz nje da apstrahuju nekakav viši smisao postojanja i apsolut – priroda je kod Čolakhodžića ona u kojoj postoji integralno mesto za čoveka koje nije dovedeno u pitanje čak ni njegovom otuđenošću. Čolakhodžićeva priroda je sukus po sebi – ona sama je imanentni smisao sveta, ono vidljivo je već po sebi poprište smisla. Autor Vrta nije mistički pesnik – kod njega je korpus prirodnih likova sveta ono što po sebi daje uvid u suštinu, što sebe osmišljava, sobom opstaje.
Prvi ciklus donosi neke od najuspelijih pesama u zbirci. Većina, a naročito one koje govore o složenom odnosu lirskog subjekta s prirodom, ukazuju na zrelu, kompleksnu pesničku svest. Ovo nisu u nameri deskriptivne pesme – odnosi, perspektive i čulni impulsi koje lirski junak Vrta percipira, samo su njegove i ne odgovaraju uvek stvarnim proporcijama i odnosima. One proističu iz Čolakhodžićeve optičke invencije, iz sposobnosti oneobičavanja uobičajenih odnosa, te baratanja originalnim, slikovitim stilskim sredstvima. Treba odmah na ovom mestu reći i to da u Čolakhodžićevom prvencu gotovo da nema neuspelih pesama. Ako je ponešto manje ubedljiv u pojedinim pesmama žovijalnog, ludičkog štimunga, koje govore o ljubavi i telesnosti kao mogućem odnosu s drugim, kakva je, recimo, Ab ovo usque ad mala, to se eventualno može pripisati različitom doživljaju i hijerarhizaciji koju ljubavna tematika zauzima u ovoj poeziji, ali nikako i pesničkoj insuficijenciji. Ljubav i drugi nisu jedan od fokusa Čolakhodžićevog prvenca i u skladu s tim ga treba i čitati.
Obred inicijacije čitaoca počinje naznakama, koje dolaze istovremeno kad i za samog lirskog junaka – one najavljuju jesen, javljaju se tek rijetko i kratko a konačan vesnik je prvo jutarnje stezanje u grlu koje uvodi jesen sa spoljašnjeg, na intimni plan. Ona prodire fizički; lirski subjekat i sam oseća fizičke promene koje donosi novi godišnji ciklus. Tako se naznake sa prostora prirode prenose na intimno koje je ovde, ponešto neočekivano, sam organizam: ako kao tranzit intimnog shvatimo telo, i to njegovu unutrašnjost, šupljinu, onda čoveka vidimo kao neraskidiv deo prirode koji se i sam transformiše osećajući kretanja u prirodi, čije fizičke i psihofizičke promene kao što su grlobolja, psorijaza ili melanholija, dolaze očekivano, kao i promene koje se vide u vrtu. Takvo je penetriranje obostrano – nešto kasnije u zbirci, u pesmi ,,stajali smo i koristili perfekt”, i čovek fizički prodire u utrobu zemlje: sada obojica guramo šake u podatnu tamu/ sve se dogodilo dok još i nije, dobra je zemlja.
Prvi ciklus koji nas uvodi u atmosferu prirode koja se gasi, zapravo nas upoznaje s lirskim subjektom koji u tom gašenju saučestvuje. Gašenje prirode u hladna godišnja doba pretvara svet u veliki zimski san, a san je uvek jedan način umiranja – pa tako i onaj kada, ujesen, lirski subjekt čeka uvijek beskrajno strepeći od trenutka/zaspavanja, jer se ne može isjeći, spoznati, s njim/pregovarati,/jer je isto što i smrt (,,Ušuškavanje”)..
Odnos subjekta i prirode prevazilazi relacionizam posmatrač: objekat posmatranja. On prirodi pristupa žudno, taktilno, njeni elementi postaju pravi Drugi ove zbirke, s kojim lirski junak želi stapanje, jedinstvo. U ovoj poeziji fetiški objekt opet je hrast, a slika usamljenog muškarca koji obožava stablo možda je i amblemska figura Čolakhodžićeve poezije. Pripadati drugom moguće je samo u smislu parcijalne, telesne intimnosti – stapanje i jedinstvo s prirodom prepoznaju se kao mogućnost krajnje identifikacije i pripadanja, stapanje s drugim je uvek oivičeno svešću o nepripadanju, o nemogućnosti potpunog jedinstva, na kraju i svesti o odeljenosti. Pravi erotizam ove poezije je u skoro antropomorfnom osećanju prirode i njenih oblika; krajnje uzbuđenje koje sublimira u sebi i žudnju i duhovno iskustvo dolazi od prirode, boravka u njoj, intimnog odnosa lirskog subjekta sa drugim elementima prirode koji se realizuje u kontekstu šire shvaćenog pripadanja čoveka ovom sistemu. Lirski subjekt koji tone u san oseća na telu prekrivač kao dodir šumskog tla pod leđima/tvojega dlana na bedrima (,,Ušuškavanje”) i to je hijerarhija koja se dosledno poštuje u poetskom svetu Vrta – priroda je uvek primarna senzacija, drugog je lako voleti samo (…)kad ne znaš/kako provodi zadnjih pet minuta prije spavanja/kad si uvjeren da leže anđeoski (,,Rukama grobljima”). Na kraju dana, čovek je elementarno sam, bazično stanje je odvojenost/odsustvo default (,,Aubade”) i u takvoj koncepciji nema prostora ni mogućnosti za potpuno prepuštanje drugom. Lirski junak ove poezije samo kao čovek prirode, dakle, tek kad je sa njom rešio (sve ono što ima neriješeno s gradom) može ući i u interakciju s drugim – ne da bi kroz ljubav doživeo duhovnu ekstazu, već da bi kroz intimnost i telesnost ispoljio jedan od segmenata svoje prirode, ali potom zaspao sam.
Subjekt Čolakhodžićeve poezije poseduje znanje o zemlji – ono je i svest koja ga najdublje određuje. Ali ovo znanje nije (samo) intelektualna kategorija – to je i unutrašnji poziv i fiksacija: to se valjda batrgaju moji geni/sto posto seljački, deterministički,/i nešto grubo u meni žudi za tlom (,,Ili, Život u šumi”). Znanje o zemlji je uraslo s godinama i ono nije tek fantazma – prenosi se pričom, ono je nasleđe, pa su ključni likovi Čolakhodžićeve poezije figure deda i bake, koji ga otvaraju ka tom znanju što vodi do krajnjeg pripadanja tom svesvetskom vrtu, zemlji koja se spoznaje i s kojom se samo tako i može – u odnosu uzajamnog razumevanja.
Vreme provedeno daleko od prirode ili ono kad priroda i sama miruje, sliva se u duge noći bez rasta, čime se lično kretanje, rast, promene smiruju ili intenziviraju zajedno s prirodnim. Nasuprot takvog prostorno-vremenskog ustrojstva, postoji i jedan paralelan svet koji ima svoje zakonitosti, a koje su, čini se, lirskom junaku ove poezije dalji. To je prostor grada, kojem su posvećeni ciklusi Nešto neriješeno s gradom i Zreli krajolici. Dok je pristup prirodi organski, prema gradu se lirski subjekt postavlja kao prema fenomenu, on je i u poznatim gradovima posmatrač i turista, kreće se uočavajući generičnost i suštinsku nepromenljivost kao svojstva grada, koja postaju sagledljiva tek kad se iz sigurnosti sobe zagleda u grad i uoči zakonitost: unedogled će se nastvarati nekoliko zgrada,/dvadesetak ulica (…) (,,Pomak prema crvenom (I)”). Međutim, generičnost nije beskonačna, nedogled je ipak sagledljiv – lirski subjekt dolazi do tačke posle koje grad se nije gradio dalje i to je usud grada – on će dok ja budem imao ozbiljna razloga vjerovati da se mijenjam, morati uvijek ostati isti.
Rekli bismo da je nepromenljivost grada zapravo samo drugačija vrsta promenljivosti – one progresivne, linearne, koja u većoj meri zavisi od volje svojih stanovnika, a u manjoj od promena koje uslovljavaju prirodna i kosmička kretanja. Lirski junak će tako i u gradu potražiti – vrt; ono što ga najviše privlači u urbanom ambijentu je botanička bašta, fragment prirode iza zatvorenih vrata u koji želi da prodre. Ovo prodiranje ponovo poprima erotičnu viziju i poziva u pomoć drugog, onog koji će saučestvovati u otelotvorenju potrebe za prodiranjem, dok izvan svega ostaje grad, oličen u dalekom, neizdiferenciranom zvuku tramvaja, koji i u samom sebi, biva potisnut u drugi plan pred senzacijom bilja i rastinja.
Pesma Arhitektov san nudi pred sam kraj zbirke jedno moguće razumevanje filozofije graditelja, kreatora – arhitekt utoliko može biti i onaj koji je nad prirodom sagradio grad, namenivši ga čoveku, koji slast nalazi u tome što grad postaje jedinica, ćelija čovekovog postojanja i trajanja. Grad sam poprima svest onog koji ga stvara, prevazilazi ga u vremenu i dešifruje mehanizme koji ga iznutra oživljavaju, a u čijem je središtu – čovek. Šire, arhitekt je i onaj koji je stvorio pesničku konstrukciju Vrta, onaj koji i sam svoje poetičko utvrđenje gradi na čvrstom temelju prirode, samo što ovakav graditelj od nje ne odstupa, za njega se priroda ne integriše u solidnu konstrukciju ulica i zgrada kao isečak – ona je, naprotiv, njen najvažniji deo. U finalu, lirski subjekt sanja svoj svet u kojem ostavlja grad da traje, a svoje puteve okreće ka prostranstvima zemlje, stvarajući ipak nedoumicu – da li priroda i dalje opkoljava gradove ili su gradovi već opkolili nju: nikad, međutim, ne ulazim/radije lutam po kamenim stazama sunčano-/hladnim, koje se obično/zdesna otvaraju dalekim ravnima punima/vjetra. (,,Zreli krajolici”).
Prvenac kakav je Na kraju taj vrt pred autora stavlja i očekivanja od sledeće zbirke, naročito u pogledu toga kako će se i kuda dalje njegov lirski subjekat kretati. Da li će razrešavati nerešene odnose s gradovima, otkrivati nove potencijale i mogućnosti ljubavnog i erotskog odnosa s drugim kao onog što može prevazići granicu puke prirodne nužnosti ili će pak dublje prodiranje u vrt konačno iz mikrokosmičke preći u kosmičku poeziju – ostaje da vidimo.