KRITIKA - Aleksandra Kučeković: Umetnost pakračko-slavonske eparhije u XVIII veku, Beograd: Akademija Srpske Pravoslavne Crkve za umetnost i konservaciju, 2014.
PROVINCIJSKI SJAJ – BAROKNI SVIJET PAKRAČKIH VLADIKA
Studiozno napisana i kompleksno organizirana knjiga jedinstven je primjer pristupa temi koja nije dovoljno poznata u srpskoj, a napose u hrvatskoj naučnoj sredini
Knjiga Umetnost Pakračko-Slavonske eparhije u XVIII veku Aleksandre Ku-čeković dopunjena je studija autoričine doktorske disertacije obranjene na Fi-lozofskom fakultetu u Beogradu. Rezultat je višegodišnjih istraživačkih napora koji svojim opsegom i rezultatima često nadmašuju realne moći pojedinca, a nekolicina sličnih kulturoloških studija uglavnom su produkt rada čitavih na-učnih institucija. Slijedeći suvremene principe studija vizualne kulture novo-vijekovne umjetnosti, autorica je uspostavila kompleksan metodološki aparat koji ovakvi historijsko-umjetnički prikazi jednog složenog univerzuma funkci-oniranja pravoslavne episkopije u Habsburškoj Monarhiji 18. vijeka i zahtijeva-ju. Precizno uspostavljena umjetnička topografija pojedinih spomenika, jasno definiran kontekst historijskog, kulturnog i vizualnog okvira života eparhije, te primjena specifičnih komparativnih pristupa na određenim umjetničkim feno-menima, rezultiralo je jedinstvenim prikazom duhovne i umjetničke reforme pravoslavne religiozne umjetnosti kroz koju je prošao ovaj prostor u vrijeme baroka.
Prema novoj paradigmi
Značajno je naglasti i razmjere razaranja ovog korpusa umjetničke baštine tokom dvadeseteg vijeka, posebno devedestih godina, u potpunosti ustanov-ljenih obilaskom terena, što je neminovno dijelom ograničilo naučno-istraži-vačke napore autorice. Pa ipak, nužnost kulturalnog prevrednovanja “perife-rije” umjetničkih zbivanja, što geografski područje Pakračke eparhije u novo-uspostavljenoj Karlovačkoj mitropliji de factojest, na temelju preostalih i iole očuvanih toposa, postaje ovom knjigom više nego evidentno.
Prostorno i vremenski autorica se kreće u jasno defeniranim okvirima.
Slavonska eparhija naslijedila je duhovnu ingerenciju Požeške mitropolije uspostavljene u turskom periodu vladavine ovim područjem, uz teritorijalne promjene koje su se zbivale tokom 18. vijeka, kada su pod jurisdikciju pakračih episkopa dospjeli grad Osijek s Osječkim poljem, a 1771. godine i čitav prostor Varaždinkog generalata tj. Sjeverinske eparhije. Vremenske granice su jasnije određene Velikom seobom pod patrijarhom Arsenijem III Crnojevićem 1690. godine i povlačenjem Turaka iz Slavonije 1699. godine i Temišvarskog crkveno-narodnog sabora 1790. godine sa druge strane. U počecima je već apostrofira-na presudna uloga i značaj zastupanja svog naroda koju su preuzeli pakračke vladike u jasno ne naklonjenoj inovjernoj sredini, balansirajući između carske i civilne vlasti i želja reformirane Karlovačke mitropolije za uspostavom novih kulturnih, duhovnih i umjetničkih obrazaca. Autorica ih ističe kao najznačajnije pokrovitelje i pokretače umjetničkog života eparhije, što je evidentno već iz sa-mih tematskih cjelina knjige – episkopi kao glavni naručioci umjetničkih djela, a episkopski dvor i Saborna crkva u Pakracu kao centralni prostori umjetničkog djelovanja. U prilikama kada se slabašna srpska građanska klasa tek formira, a plemstvo (vojno i civilno) je relativno malobrojno – iako sa nekoliko zna-čajnih ktitorskih ostvarenja, ne čudi da se najveći dio odnosi upravo na studije djelovanja sakralnog prostora i svih pratećih umjetničkih oblika, koja sada pod utjecajem izmijenjenih vjersko-političkih zahtjeva svojih episkopa ima za cilj stvaranje nove vizualne paradigme Pakračke eparhije.
Sjajan opis života na baroknom dvoru u provincijalnom, ali ipak gradskom prostoru koji autorica rekonstruira, izgrađen za episkopa Nikifora Stefanovića (1721.-1743.) i Sofronija Jovanovića (1743.-1757.), predstavlja izniman uvid u
svijet reformirane pravoslavne religioznosti, gdje reprezentativnost, ceremonijalni i vizualni spektakl postaju modus uklapanja u habsburšku kulturnu sferu, ili način opstanka u istom. Pojava galerije portreta vladika uz koje ravnopravno stoje portreti austrijskih vladara smještene u javnom prostoru trpezarije dvora, do prihvaćanja zapadnjačkog heraldičkog obilježavanja episkopa i eparhije, svjedoči o ovom vjersko-propagandnom efektu. U istoj funkciji su i u knjizi pri-kazani svečani rituali ustoličenja vladika uz prisustvo predstavnika carske vlasti čime episkop preuzima prerogative političkog predstavnika svojih vjernika, kao i trijumfalne episkopske vizitacije eparhije, propisane i definirane mitropolij-skim aktima.
U službi sakralnog prostora
Osim samog sjedišta eparhije, autorica kao primarne prostore umjetničkog djelovanja izdvaja parohijske i manastirske crkve, o čijem stanju u 18. vijeku postoje vrlo oskudni podaci. Uz vizitacije i popise inventara hramova prilježnije vođenih od izdavanja Regulamenta 1770. godine, jedan od primarnih izvora danas su bilješke prote Radoslava Grujića koji je obilazio teren početkom proš-log stoljeća, a koje je autorica prva sustavnije obradila. Iako se radi o relativno velikom broju objekata, pomenuta građa svjedoči da su ekonomski siromašne crkvene općine do kraja stoljeća uglavnom prepravljale i obnavljale skromne drvene crkve koje će vrlo postepeno zamijeniti zidane, sa izuzetkom manastir-skih i gradskih crkava podizanih krajem vijeka. Naglašena je prilagodba interi-jera novim zahtijevima barokne propovjedničke i prosvjetiteljske liturgije, pri čemu je fokus interesa na izgledu i oblikovanju oltarne pregrade – ikonostasa ili templakako se naziva u izvorima, čiji razvoj ka složenijim i profinjenije izve-denim oblicima autorica jasno izvodi na nizu primjera. Ilustrirano je i usložnja-vanje scenske organizacije oltarskog i predoltarskog prostora sa tipičnim baro-knim mobilijarom pjevnica, vladičanskog i bogorodičinog trona, proskinitara, ambona, Hristovog groba, proskomidije, đakonikona…
Posljednje poglavlje odnosi se na primarnu ulogu svih aspekata umjet-ničkog stavaralaštva u službi funkcije određenog sakralnog prostora, najčešće upravo parohijske crkve, za koju je bila najtješnje vazana većina pravoslavnih podanika carevine. Dok je arhitektonsko oblikovanje bilo strože definirano dr-žavnim propisima i vizualno se uklapalo u estetske zahtjeve inovjerne države, interijeri i slikani ansambli zidnih slika, ikonostasa i pojedinačnih ikona strogo su morali odražavati pravovjerne dogmatske poruke, često poučavati i podsje-ćati na teško stečena vjersko-politička prava. Opremljenost pak pojedinih crka-va vrijednim bogoslužbenim predmetima primijenjene umjetnosti svjedočila je o ekonomskoj snazi pojedine crkvene općine. Nakon relativno kraćeg pregleda već spomenutih arhitektonskih oblika, autorica se vraća evidentno bliskoj temi složenih baroknih slikarskih modela, od gotovo u potpunosti nepoznatog zid-nog slikarstva, razvoja slikarskih programa ikonostasa pod utjecajem ukrajin-skih, potom i direktno zapadnjačkih umjetničkih obrazaca do njegovanja kulta srpskih svetitelja pri čemu svaka cjelina jasno postavlja glavna problemska pitanja ali nudi i metodološki utemeljene odgovore.
Studiozno napisana i kompleksno organizirana knjiga Umetnost Pakrač-ko-Slavonske eparhije u XVIII veku jedinstven je primjer pristupa temi koja nije dovoljno poznata u srpskoj, a napose u hrvatskoj naučnoj sredini. Ranija istraživanja osvjetljivala su pojedine segmente kulturnog i umjetničkog života eparhije, ali autoričino sagledavanje cjelokupnog složenog korpusa značenja, patronažnog sistema i složenih vizualnih dosega, predstavlja najznačajniju kul-
turološku studiju pravoslavne eparhije van granica matice zemlje.