Srbi u Dalju
RODNO MJESTO VELIKANA
/ FOTO: Darko Kovač
Inicijalna sredstva za građevinsku obnovu rodne kuće Milutina Milankovića obezbedio je Aleksandar Popović, tadašnji ministar za nauku i vere u Vladi Srbije, a za opremanje jednim manjim delom hrvatska Vlada odnosno Ministarstvo prosvjete te u početku i Ministarstvo kulture iz kojeg već godinama ne stiže ništa
Malo je malih sredina koje imaju sreću da iznedre velike ličnosti i genijalne umove zbog čije slave i same postaju slavne. Dalj je nesumnjivo jedna od njih. Uz sve lepote Dunava i Jame, plodnih njiva i rodnih vinograda, bogate istorijske, kulturne i sakralne baštine i svega onoga što ovo mesto krasi, Dalj nikada ne bi bio toliko poznat da nije Milutina Milankovića (1879-1958), naučnika svetskog glasa zbog čijih je zasluga ovo naselje u sastavu opštine Erdut zauzelo važno mesto na zemaljskoj kugli. Svom najznačajnijem pretku, kojem je svetska nauka odala priznanje, Daljci su pre desetak godina počeli da vraćaju dug. Čini se prilično kasno, ali nije, jer Milanko-vićevo vreme tek dolazi.
Rodna kuća Milutina Milankovića je još 1979. proglašena spomenikom kultu-re, ali nakon iseljavanja Narodne milicije koja je tu zgradu koristila od 1950.godine, započinje njeno propadanje. Uprkos odluci Jugoslavenske akademije znanosti i um-jetnosti (JAZU) i Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) da se krene u obnovu kuće, sve je išlo sporo, a i ono malo što je učinjeno poput izrade konzervatorskog elaborata i troškovnika, dolaskom rata je stalo. Pre deset godina inicijativa je ponovo pokrenuta.
“Mi smo sve goste koji su dolazili u Dalj dovodili da vide kakva je ta kuća ru-glo, na našu i sramotu celog društva. Negde 2005. godine pao je dogovor, prilikom promocije knjige Milutin Milanković i Matica srpska, između predstavnika hrvatske i srpske Vlade koji su tada bili prisutni, da će zajedničkim sredstvima obnoviti kuću”, priča Đorđe Nešić, direktor Kulturno-naučnog centra “Milutin Milanković” i poznati književnik iz Bijelog Brda. Radovi su započeti 2007., a već sledeće godine održan je prvi Međunarodni naučni skup “Stvaralaštvo Milutina Milankovića”. Uređene su sobe sa stalnom izložbenom postavkom o Milankovićevom životu i delu, njegova
radna soba, a zatim je započelo opremanje tzv. svemirske sobe koja danas sadrži tri vrlo aktraktivna eksponata, te kasnije uređenje dvorišta i senice. I tako se Milutin Mi-lanković, astronom, geofizičar, klimatolog, matematičar, inženjer pronalazač, doktor tehnike, univerzitetski profesor i književnik, koji je sahranjen u porodičnoj grobnici na Pravoslavnom groblju u Dalju, polako počeo vraćati i u svoj očinski dom. Prema Nešićevim rečima, dosadašnji radovi na obnovi i opremanju Milankovićeve kuće pre-mašuju četiri miliona kuna. Inicijalna sredstva za građevinsku obnovu obezbedio je Aleksandar Popović, tadašnji ministar za nauku i vere u Vladi Srbije, a za opremanje jednim manjim delom hrvatska Vlada odnosno Ministarstvo prosvjete te u početku i Ministarstvo kulture iz kojeg, napominje Nešić, već godinama ne stiže ništa. Glavni finansijer uređenja, opremanja i održavanja prostora je Opština Erdut te sam KNC putem projekata koje izrađuje Preduzetničko-razvojni centar (PORC), a s kojima se javljaju na domaće i evropske konkurse. KNC “Milutin Milanković” osnovan je 2009. s ciljem da uređuje i vodi brigu o prostoru i na najbolji način prezentuje Milankovićevo delo, ali i da prima posetioce , pre svega mlade ljude , srednjoškolce, studente, uče-nike osnovnih škola, kako bi ih upoznao s delom velikog naučnika.
Inicijativa SNV-a
“U tom smislu smo koristili dokumentarno-igrani film Putnik kroz vasionu i ve-koveudruženja “Milutin Milanković” iz Beograda koji služi kao jako dobra polazišna osnova za upoznavanje s Milankovićevim delom. Prof.dr Aleksandar Petrović iz Beo-grada, autor eksponata u tzv. svemirskoj sobi uradio je i softverski interaktivni vodič za početnike s ciljem da se deca upoznaju s velikim naučnikom. Treći segment je stal-na izložba kroz koju provodimo posetioce. Kad se sve zbroji imamo dva školska časa programa za upoznavanje Milutina Milankovića”, objašnjava Nešić. Idealno za đačke ekskurzije, kad bi ih bilo. Milankovića, naime, još uvek nema u hrvatskom školskom sistemu i to je, smatra naš sagovornik, osnovni razlog zašto ljudi o njemu jako malo znaju i zašto nema poseta učenika i studenata KNC-u. Iako je bilo pokušaja da se po tom pitanju nešto uradi, oni nisu urodili plodom.
“Na inicijativu Srpkog narodnog veća i grupe entuzijasta iz Zagreba, postavljena je jedna izložba o Milankoviću koja je svoju premijeru imala u Ministarstvu nauke, obrazovanja i sporta s ciljem da skrene pažnju na nepostojanje ovog naučnika u školskim udžbenicima. Tadašnji ministar Željko Jovanović je obećao da će to od ove jeseni biti ispravljeno, ali, evo, nema više tog ministra, nova školska godina je počela, a Milankovića još uvek nema u udžbenicima. Izložba je obišla nekoliko gimnazija u Zagrebu i okolini, gimnazije u Vukovaru, Osijeku, Vinkovcima, Virovitici tako da su se učenici i nastavnici upoznali s tom inicijativom. Bila je i medijski popraćena, ali od svega toga slaba vajda”, kaže Nešić. Godišnje kroz KNC prođe oko 1500 ljudi. U tom prostoru se odvijaju različiti društveni događaji, književne i muzičke večeri, li-kovne izložbe, razna predavanja, seminari i radionice. U KNC-u koriste svaku priliku da posetiocima pokažu izložbu o Milankovićevom životu kao i atraktivne eksponate.
Nakon što su u tzv. svemirskoj sobi postavljeni integrisani elektro-mehanički model precesionog ciklusa kretanja Zemlje, model ledenih doba i model Zemljine revolucije koji na praktičan način pokazuju ono što je naučnik dokazivao, u pripremi su projekti koji će još više obogatiti sadržaj Milankovićeve rodne kuće. Ideja je da se u baštenski paviljon i duž šetališta uz obalu Dunava postavi Sunčev sistem u obliku skulptura. U svom delu Kroz vasionu i vekove Milanković je pisao kako je u svom vrtu gradio planetarijum gde mu je Sunce bila crvena bilijarska kugla, pa je iz toga proistekla ideja o skulpturama planeta.
“Pejzažni arhitekta Rade Manojlović koji je uredio ovo dvorište radi na tom projektu i verujemo da ćemo iduće godine imati bar prve četiri planete, Merkur u dvorištu i još tri planete oko kuće. Kasnije kad se projekat nastavi, kraj Srednje škole u Dalju biće postavljen Saturn, a ostale planete duž šetališta uz Dunav”, kaže Nešić. Planirano je da se u dvorištu postavi fontana koja će, kako objašnjava Nešić, imati skelet Zemlje i 12 vodoskoka kao simbol 12 sazvežđa ispod kojih Zemlja putuje oko Sunca, a koji će ispričati priču o Milankovićevim ciklusima. S obzirom da je projekat prilično skup, u KNC-u čekaju povoljnu priliku za sredstva iz evropskih fondova. U sve-mirskoj sobi biće postavljen još jedan atraktivan model, reljef osunčavanja Zemlje, koji bi svoje predstavljanje trebao doživeti iduće godine, za Milankovićev rođendan. Planova ima još. Nedostaje adekvatno, muzejsko osvetljenje eksponata i uređenje zidova na način da stvore iluziju svemira. U potkrovlju kuće biće uređen smeštajni prostor za studijske grupe koje će se baviti proučavanjem Milankovića.
Milankovićeva godina
“Nastavićemo uporno s propagiranjem dela Milutina Milankovića sve dok on ne uđe u udžbenike, a to je neminovno. Tek tada će ova kuća živeti punim plućima i možemo se nadati da će posete biti svakodnevne”, zaključuje Nešić. Dalj će tako do-nekle odužiti dug Milankoviću i ispraviti greške iz prošlosti. O tome koliko pojedinci u vlasti nisu bili svesni veličine lika i dela svog sunarodnjaka svedoče i neke anegdote. Kad je 1954. godine, još za Milankovićevog života, trebalo da bude postavljena mer-merna tabla na njegovu rodnu kuću, pa je za to trebalo odvojiti određena sredstva, neko od članova odbora se pobunio. Predsednik mesne zajednice je, pokušavajući da argumentuje potrebu da se tabla postavi, upitao članove da li znaju da jedan krater na Mesecu nosi Milankovićevo ime, ali je isti član odbora, rekao: “Šta mi kao mesni odbor od toga imamo?”.
“Naravno da se dug odužiti ne može jer je to toliko veliko ime. Vidimo da mu se svetska nauka odužuje na način da kraterima na Mesecu i Marsu daje njegovo
ime, da će se po Milankoviću nazvati jedna od budućih ekspedicija na Mars, da unauci postoji termin Milankovićevi ciklusi koji će zauvek ostati. To je najveće odu-ženje duga za napor koji je Milanković uradio rešavajući zagonetku ledenih doba i tajnu promene klime na Zemlji, a on je to radio, uporno, danonoćno, 25 godina”, istakao je Nešić. Milankovićevo kapitalno delo Kanon osunčavanja i njegova primena na problem ledenih dobaspada u najznačajnija naučna dela 20. veka. Svetska nauka ga je uvrstila među pet najvećih naučnika 20. veka, a NASA, agencija za svemirska istraživanja, među 15 najvećih naučnika svih vremena koji su se bavili planetom Zemljom. UNESCO je 2009. godinu, povodom 130. godišnjice naučnikovog rođenja, proglasio Milankovićevom godinom. U svetu se održavaju međunarodni naučni sim-pozijumi posvećeni Milankoviću koji jedino u Hrvatskoj nema zasluženo mesto. U svom zavičaju nema ni ulicu, ni u Osijeku gde je pohađao realnu gimnaziju niti u Dalju gde je rođen. Bilo je inicijativa da se po Milankoviću nazove šetalište uz njego-vu kuću na obali Dunava, ali je oko toga nastala čitava polemika. Šetalište je, naime, u međuvremenu ponelo ime poginulog hrvatskog branitelja Josipa Kemenjija pa je ideja da se bar polovina te ulice nazove po znamenitom srpskom astronomu i fizičaru izazvala nezadovoljstvo meštana hrvatske nacionalnosti. Njih petsto je čak potpisi-valo peticiju uz argument da je Milanković “samo rođen u Dalju, a da je posle otišao u Srbiju”. Na obnovljenoj Milankovićevoj kući osvanuo je i veliki grafit “J… vas Milutin” uz neizostavno ustaško “U”. Kad već u Dalju to nije bilo moguće, Bjelobrdci su jednu
ulicu u svom naselju nazvali po Milankoviću. Uz Milutina, značajna ličnost je i Uroš Milanković, brat Milutinovog dede Antonija, filozof hegelijanske orijentacije, koji je bio jedan od najznačajnijih filozofa sa ovih prostora, a osim Milankovića, poznate ličnosti u istoriji Dalja dala je i familija Isailović.
Povratak u Erdabovo
“Dimitrije Isailović je bio ministar prosvete u doba kneza Miloša Obrenovića u Srbiji, izdavač novina, prevodilac knjiga i udžbenika sa nemačkog jezika i jedna izu-zetno značajna figura u kulturi Srbije onog vremena. Jovan Isailović Stariji i Jovan Isailović Mlađi, stric i sinovac, bili su slikari, značajni po freskama kojima su oslikali brojne crkve na području Slavonije, Srema i Bačke. Isailović Mlađi je jedan od prvih portretista u srpskoj likovnoj umetnosti poznat po portretima nekih srpskih kraljeva, a radio je i portrete članova porodice Milanković”, navodi Đorđe Nešić. Od književ-nih ličnosti Nešić izdvaja Jakova Ignjatovića (1822-1889), jednog od najznačajnih srpskih književnika 19. veka, rodonačelnika realizma u srpskoj književnosti koji je u Dalju živeo 16 godina, najplodnijih u svom stvaralaštvu. Radnja njegovog romana Čudan svet se i zbiva u Osijeku i Dalju, a i poslednji roman Patnicatematski je vezan za Dalj i autorov život u tom mestu. KNC je 2013. organizovao naučni skup posvećen 150-toj godišnjici dolaska Jakova Ignjatovića u Dalj. Bogato književno stvaralaštvo ostavio je i Đorđe Ocić, koji je rođen 1934. a u Dalju, a preminuo 2008. godine u Beogradu. Njemu u čast održan je prošlogodišnji naučni skup “Povratak u Erdabo-vo”. Dvojici književnika bio je posvećen i ovogodišnji Međunarodni književni skup nazvan “Jesen u Erdabovu”, na kojem su se okupili eminentni tumači njihovih dela. Erdabovo je, inače, toponim sastavljen od početnih slova naselja Erdut, Borovo, Dalj, Vukovar kojeg je osmislio Ocić. Među značajnim ličnostima u Dalju bilo je i niz sve-štenika, lekara, glumaca. Rođeni Daljci su Ivan Hajtl i Jelka Vujčić, pozorišni i filmski glumci, Bogdan Milanković, muzikolog, Sreto Batranović , književnik, Časlav Ocić , ekonomski stručnjak.
“Uz onaj krak bogatih Srba koji su se zaustavili u Sentandreji gde su za kratko vreme sagradili sedam crkava i bili ekonomski jači od Budima i Pešte, jedan krak se zaustavio u Dalju sa srpskim patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem koji je 1760. godine dobio Dalj, Bijelo Brdo i Borovo kao svoje feudalno imanje. To imanje sa 25 hiljada jutara oranica, vinograda, voćnjaka i ribnjaka bio je značajan izvor prihoda za Karlovačku mitropoliju, i na tom imanju su boravili školovani ljudi koji su se bavili ekonomijom, ali i kulturom. Tu je bila Patrijaršija, katedralna crkva Svetog Dimitrija, pa iz redova sveštenika i učitelja potiču prvi obrazovani ljudi, a ekonomskim jačanjem
familija u Dalju, osnažuje se i potreba za školovanjem talentovane dece i mislim da tu leži tajna zašto je Dalj iznedrio toliko značajnih ličnosti”, smatra Nešić. O bogatoj istorijskoj baštini Dalja svedoči i Saborni hram svetog velikomučenika Dimitrija koji je sagrađen 1799. godine i danas je najveći živi pravoslavni hram u Hrvatskoj.
“Najveća iskušenja i stradanja hram je doživeo u Drugom svetskom ratu kada ustaše krajem januara 1942. godine s tornja bacaju četiri zvona, ruše ikonostas, pljačkaju, pokušavaju srušiti toranj, a miniranjem i celu crkvu. Kako im to nije uspelo, počeli su da je ruše postepeno, od crepa i građe pa nadalje. Nekim čudom je rušenje bilo zaustavljeno. Posle rata daljski Srbi su svoj hram skromno obnovili, ali on više ni-kada nije bio kao nekad”, priča protonamesnik Aleksandar Đuranović. Krajem 80-tih godina takođe je bilo građevinskih zahvata, a poslednja generalna obnova još traje uz pomoć Crkvene opštine Dalj, pravoslavnih vernika, Ministarstva kulture Hrvatske i Vlade Republike Srbije. Na Mitrovdan 2006.godine osveštana su i podignuta nova crkvena zvona, a 2009.godine na toranj hrama je podignut pozlaćeni krst. Nedaleko od sabornog hrama nalazi se Patrijaršijski dvor, sagrađen 1828.godine koji je do da-nas sačuvao svoj izvorni arhitektonski oblik.
Dom kulture, škola, biblioteka…
“U ovoj letnjoj rezidenciji srpskih patrijarha boravili su mnogi čuveni episkopi, mitropoliti i patrijarsi srpski, i u njemu su donete mnoge važne odluke za srpski na-rod i Srpsku pravoslavnu crkvu, kaže Đuranović i dodaje da je generalno uređenje Patrijaršijskog dvora započelo dolaskom episkopa Lukijana (Vladulova) 1991. i on postaje najlepše zdanje u Dalju i daljskom kraju. U njemu je sedište Eparhije osječ-kopoljske i baranjske, a u sklopu dvora, odlukom Svetog arhijerejskog sinoda SPC i Ministarstva prosvjete RH, 2002. godine je ozvaničen rad Katihetskog ureda, kance-larije za pravoslavnu veronauku. Vladičanski dvor je smešten u patrijaršijskom parku koji danas pripada zaštićenoj parkovnoj arhitekturi. Smatra se izuzetno vrednim jer je postojao još 1850. Retko koji gradovi su u to vreme imali takve parkovne celine, a ovaj park je imao niz retkih stabala poput dva stabla ginko-bilobe. Još pre tridesetak godina takvu vrstu drveta imao je samo park Tivoli u Ljubljani. U najužem centru Da-lja nalazi se i zgrada nekadašnje veroispovedne škole koju je 1906. podigao patrijarh Georgije Branković (1830. – 1907.). Ispred zgrade škole, u kojoj je smešten Preduzet-ničko-razvojni centar, a uskoro će i Narodna biblioteka, 3. oktobra ove godine je po-stavljena spomen-tabla Jakovu Ignjatoviću koju su svečano otkrili načelnik opštine Erdut Jugoslav Vesić i akademik Milosav Tešić iz Beograda. Ignjatović je u vreme svog boravka u Dalju tadašnjoj čitaonici, koja je otvorena 1861. poklonio veliki broj naslo-va uključujući i svoju privatnu biblioteku. Nažalost, kroz godine taj fond je nestao. Čitaonica u Dalju se održala do danas, uz kraće ili duže prekide tokom Prvog i Drugog svetskog rata. Jedno vreme je bila deo Narodnog sveučilišta, potom u sastavu Centra
za kulturu Čepin, a od 1992. do 1997. deluje u okviru Centra za kulturu “Dimitrije Isajlović”. Uz pomoć hrvatskog Ministarstva kulture 2000. godine obnovljen je deo prostora Doma kulture i smeštena Narodna biblioteka koja je počela da radi 2001. godine sa oko 2000 knjiga. Osnivač je Opština Erdut koja od tada finansira rad bibli-oteke na zadovoljstvo njenih 1150 članova.
“Zahvaljujući Ministarstvu kulture RH i Opštini Erdut danas knjižni fond broji preko 18 hiljada svezaka, za odrasle i decu. Sačuvana je i vredna zbirka starih knjiga koje je Srpska književna zadrugaizdala od 1887. do 1940. U njoj možemo naći inte-resantne naslove i stranih i domaćih autora kao što su knjiga Dositeja Obradovića Život i priključenijeiz 1893., Lažni car Šćepan MaliPetra Petrovića Njegoša iz 1902. Tu su pesme Vojislava Ilića iz 1909. i za nas značajan roman Jakova Ignjatovića Vasa Rešpektiz 1913.”, navodi Vukosava Milakić, direktorica Narodne biblioteke dodajući da biblioteka ima i zavičajnu zbirku. Zbog nedostatka prostora neki sadržaji se pri-vremeno nalaze u KNC-u “Milutin Milanković” čekajući bolja vremena i preseljenje Narodne biblioteke u zgradu obnovljene “Stare škole”, gde će, nada se naša sa-govornica, uz posudbeni deo imati adekvatan izložbeni prostor i veliku čitaonicu.
Iako svojim izgledom, veličinom i brojem stanovnika Dalj zaslužuje da opština koja obuhvaća još četiri naselja: Aljmaš, BIjelo Brdo, Dalj planinu i Erdut, nosi njego-vo ime, to nije slučaj. Prema popisu iz 2011. godine Dalj ima oko 4500 stanovnika, ali je taj broj danas za oko 1000 manji. Srbi čine 57% stanovništva, Hrvata je 40 %, dok 3% čine pripadnici ostalih nacionalnosti.
“Opština Dalj je postojala do 1974. godine, nakon toga smo priključeni opštini Osijek, a 1993. godine je u Osijeku, za vreme rata, formirana opština Erdut jer među onima koji su o tome odlučivali bila je jača erdutska “struja”. Nezadovoljni takvom situacijom, 2002. smo organizovali referendum na kojem se 87% stanovništva čita-ve opštine izjasnilo za Dalj kao naziv opštine, ali to nikad nije zaživelo jer na nivou Osječko-baranjske županije nije bilo političke volje”, kaže načelnik opštine Erdut Jugoslav Vesić. Ipak, sedište opštine je u Dalju. Vesić je načelnik od 2008., član je SDSS-a koji ima i većinu u Opštinskom veću u kojem participiraju i HDSSB, HDZ i SDP. Posledice rata još se osećaju, ali se stanovnici trude da ih prevaziđu.
Ne ponovilo se!
“Ta događanja trebamo zaboraviti i nastojati da se nikad ne ponove. Po povrat-ku hrvatskog stanovništva 1997. bilo je čarki i problema, ličnih obračuna i provoka-cija, međutim vrlo brzo dolazi do suživota koji pokušavamo da održavamo jer imamo puno prečih stvari od toga da li su natpisi na ćirilici ili latinici. To je kod nas Statutom uređeno i to se poštuje, ali se ponekad koristi u dnevno-političke svrhe”, kaže Ve-sić. Ipak, incidenata je bilo. Od šaranja dvojezičnih tabli s nazivima ulica, odnosno precrtavanja natpisa na ćirilici, do grafita na zgradama i skrnavljenja spomenika na pravoslavnom groblju. Sve su to Srbi u Dalju strpljivo podneli zarad suživota sa svo-
jim komšijama drugih nacionalnosti, onakvog kakav je nekad bio. A Dalj je nekad bio mesto poželjno za život. Nagli razvoj Dalja beleži se 70-tih godina prošlog veka kada u to mesto doseljavaju ljudi iz drugih krajeva. Kreće izgradnja infrastrukture i najsavremenije vodovodne mreže sa crpilištem. U vremenu prosperiteta svako je mogao naći posao. Veliki broj Daljaca je radio u fabrici Borovo, a daljska ciglana je u kampanji zapošljavala preko stotinu ljudi. Nadaleko poznatom, daljskom “cigljom”, izgrađene su mnoge stambene zgrade u Borovu naselju. U podružnici Industrijsko-poljoprivrednog kombinata Osijek radilo je 150 stalnih radnika te još toliko u sezoni poljoprivrednih radova. Ljudi su radili u fabrikama, obrađivali zemlju, uzgajali stoku, imali su vinograde i voćnjake, ali i vikendice u Dalj planini. Zanimljiv je podatak da je Dalj u jednom trenutku imao 35 kafana, koje su bile mesto sastajanja nakupaca stokom i sklapanja poslova. Danas ovo mesto deli sudbinu mnogih sredina iz kojih odlaze mladi ljudi.
“Nažalost, nemamo šta da im ponudimo, vezane su nam ruke. To je problem koji sami ne možemo rešiti, a država je zaboravila istok zemlje”, kaže Vesić . Na području
opštine je oko 1000 nezaposlenih, koje lokalna samouprava pokušava zaposliti kroz javne radove na šest meseci. Prošle godine je tako zaposleno stotinjak ljudi. Iako je to, dodaje Vesić, gašenje vatre, mnogima ovi prihodi puno znače. Opština je ljude pokušala zadržati i dodelom 40 placeva za deset kuna po kvadratu, nakon čega su mlade porodice mogle da od države zatraže dodelu građevinskog materijala. Bilo je zainteresovanih, ali su odustali jer zbog nezaposlenosti nemaju viziju kako dalje. Da je situacija teška, govori i podatak da 250 porodica na području opštine prima socijalnu pomoć. Uprkos slaboj privredi, Dalj danas ipak ima puno toga što ranije nije imao.
“Uspeli smo da uredimo infrastrukturu, da sredimo naš vodovod, imamo ko-munalno preduzeće Čvorkovac koje je osnovano 1999. godine, a danas podeljeno na dve firme koje se bave vodosnabdevanjem i komunalnom delatnošću sa ukupno 60-tak zaposlenih. Vodimo računa o našim grobljima, pešačkim stazama, uređuje-mo fudbalska, rukometna i dečja igrališta, parkove, šetalište uz Dunav”, nabraja naš sagovornik. Razloga za optimizam ima još. Dalj ima vrtić “Mali princ” u kojem sva-kodnevno boravi 50-tak mališana, a lepa vest stiže iz Osnovne škole Dalj gde je ove godine upisano više đaka nego prošle, preko 300, od kojih je u prvom razedu 21. Na-stava se, osim na hrvatskom jeziku i pismu, odvija i po modelu A, na srpskom jeziku i ćirilici. Na oba jezika se održava i program predškole u vrtiću. Opština daje i pomoć za novorođenčad u iznosu od dve hiljade kuna i na taj način pokušava potaknuti mlade bračne parove na proširivanje svojih porodica. Dalj je jedno od retkih, malih mesta, koje pruža mogućnost srednjoškolskog obrazovanja. Srednja škola Dalj je osnovana 1993.godine, a danas ima 70-tak učenika koji se obrazuju za zvanje ekonomiste, poljoprivrednog tehničara i agroturističkog tehničara. Prema rečima direktora Rajka Lukića, u ekonomskom smeru je nastava na srpskom jeziku i ćirilici, a u poljoprivred-nom na hrvatskom jeziku i pismu, uz mogućnost negovanja maternjeg jezika i pisma po modelu C. Zanimljivo je da nastavu na hrvatskom jeziku pohađaju i pripadnici srpske nacionalne manjine, dok s druge strane nastavu na srpskom jeziku pohađaju i učenici drugih nacionalnosti, na šta su u ovoj školi veoma ponosni. Najveći ponos je učenička zadruga “Dalia” koja je potpuno integrisana u obrazovni sistem. Osnovana je 2006.godine zahvaljujući donaciji norveške organizacije BIP ( Business Innovation Programs) koja je školi poklonila plastenik za uzgoj jagoda. No, to je bio samo po-četak učeničkog preduzetništva. Škola osim plastenika s jagodama ima svoj voćnjak sa oko hiljadu različitih stabala i proizvodi 50-tak proizvoda. Tu su rakije od šljive, višnje, kajsije, breskve, kruške pa čak i lavande, vina od grožđa, jagode i jabuke. Uz-gajaju lavandu od koje prave eterična ulja, kao i “jastučiće” sa sušenom lavandom. U planu je izgradnja ribnjaka, koji je već iskopan, ali još nije u funkciji. Takav trud nije mogao ostati nezapažen.
Budućnosti ima
“Dva puta smo, 2009. i 2013, osvojili priznanje za naj-proizvod koji se temelji na proizvodnji jagoda i proizvoda od jagoda”, ističe direktor Lukić pohvalivši se do-brom organizacijom koja je osnova uspeha. Zadruga ima učenika-direktora za svaki segment proizvodnje, plastenik s jagodama, povrtnjak, voćnjak, klijalište, vinski podrum, pčelarsku zadrugu, marketing i računovodstvo , koji uz pomoć nastavnika-mentora vodi brigu o svom području. Učenik je dužan da zadruzi mesečno pokloni 12 sati, ali može i zaraditi, minimalno 50, a maksimalno 500 kuna.
“Opredelili smo se za učenje uz rad. To je naša budućnost”, kaže Lukić. Srednja škola Dalj je vrlo aktivna i uspešna u provođenju projekata. Dobitnica je prestižne Evropske nagrade “Karlo Veliki” koja se dodeljuje za provedene projekte za mlade koji imaju za cilj potaknuti razvoj evropske svesti među mladima, kao i njihovo uče-šće u evropskim integracijskim projektima. Da se puno toga može uraditi uz pomoć evropskih fondova , ali i uz projekte domaćih ministarstava dobro znaju u Predu-zetničko-razvojnom centru opštine Erdut koji je osnovan 2007 godine, a do sada je
povukao preko 15 miliona kuna.
“Ideja je bila da se pokrene, koordiniše i pomogne razvoj lokalnih preduzetni-ka, a kasnije i opštine kao jedinice lokalne samouprave. Razvoj PORC-a posebno je obeležila 2010.godina kada je odobren projekat “Razvoj infrastrukture u privrednoj zoni Bijelo Brdo” iz kojeg smo uštedeli milion kuna, preusmerili ih u obnovu stare škole i dobili adekvatan prostor iz kojeg smo mogli raditi na proširenju naših uslu-ga, a počeli smo primati i mlade obrazovane ljude na stručno osposobljavanje. Po-slednje tri godine radimo na malim projektima u saradnji sa lokalnom zajednicom, školama, vrtićima, volonterima, pripremamo infrastrukturne projekte za nadolazeće konkurse, radimo savetovanja i edukacije. Kroz PORC godišnje prođe i po hiljadu ljudi kojima je potrebna neka usluga. Izradili smo projektni katalog iz kojeg već sad ima-mo tri spremna projekta ukupne vrednosti 30 miliona kuna i čekamo raspisivanje odgovarajućih konkursa”, kaže direktorica PORC-a Bojana Orsić. Veliku ulogu PORC ima u savetovanju porodičnih poljoprivrednih gazdinstava jer konvencionalna poljo-privreda nema perspektivu.
“Budućnost je u malim gazdinstvima koja će se baviti ekološkom proizvodnjom, proizvodnjom određenih vrsta povrća i voća, lekovitog bilja, sokova, ulja, u seoskom turizmu za koji ima potencijala, ali i potrebe jer kroz ovo mesto prolaze brojni bici-klisti koji ne mogu pronaći adekvatan smeštaj “, smatra Bojana Orsić. Razvoju Dalja bi svakako doprinela i bolja saobraćajna povezanost s unutrašnjosti Hrvatske, ali i sa Srbijom. Iz nekadašnjeg železničkog čvorišta danas prema Osijeku odlaze samo dve linije, dok ih prema Vinkovcima i Srbiji odavno nema. Najviše to osećaju učenici. Opština Erdut je zbog toga angažovala autobuske prevoznike i sa čak četiri firme potpisala ugovore o prevozu te uz pomoć države i županije i svog budžeta finansira kompletnu cenu prevoza koja iznosi oko 1000 kuna po učeniku. Uprkos svim pro-blemima, Srbi u Dalju su aktivni u društvenom životu. Okupljaju se u Srpskom kul-turno-umetničkom društvu “Branko Radičević” koje danas ima 60 članova, Podod-boru Srpskog kulturnog društva “Prosvjeta”, imaju Veće srpske nacionalne manjine, Dobrovoljno vatrogasno društvo, udruženja penzionera i žena, lovačko i ribolovačko društvo te dva fudbalska kluba. Svako naselje u erdutskoj opštini ima i manifestaciju po kojoj je prepoznatljivo pa se tako u Dalju svakog oktobra održava Sajam starih običaja i zanata i gužvarijada, obnovljena je tradicija Đurđevdanskog uranka, niz je kulturnih, folklornih i verskih manifestacija kojima današnji Srbi u Dalju, kao što su to činili i njihovi preci, pokušavaju da svoj identitet, kulturu, tradiciju i običaje očuva-
ju i sačuvaju za neke nove generacije i neka bolja vremena.